altında olduqlarından sıxıntı yarana bilərdi. Ən yaxşısı onları İstanbula çağırmaqdı. Hər gün minlərcə müsafiri ağırlayan bu ticarət və mədəniyyət şəhərinə on beş-iyirmi kişinin gəldiyi kimsənin diqqətini çəkməzdi.
Qafqazlarda bir silsilə macəradan sonra Qars və civarında yerləşmək zorunda qalan qaçaqların bir-birləriylə rabitəsinin olduğunu bilirdi. İstanbula gələr-gəlməz vaxt itirmədən Qaçaq Nurunu aradı. Ona xəbər uçurması digərlərinin də İstanbula gəlməsinə kifayət etmişdi. Bosforun Anadolu yaxasında gözlərdən uzaq ortabab bir hotelin zirzəmi qatında, kiçik bir salonda bir araya gəlmişdilər.
Toplantıya qatılan qaçaqların çoxu bir-birini tanıyırdı. Bolşeviklərə qarşı mücadilə edərkən fərqli dəstələrdə yer alsalar da, Qafqazın dağlarından, yüksək yaylaları və vadilərindən ortaq istifadə etmiş insanlardı. Hər birinin keçmişində altun medallara layiq işlər vardı.
Doktor Sultanov, müsafirlərini salamladıqdan sonra hər birini tərif dolu cümlələrlə salondakılara təqdim etdi. Ardından:
“Dəyərli dostlar! Dəvətimizə hörmət göstərməklə bizlərə şərəf verdiniz. Sizlərə Almanyadan Əli Əhmədoğlunun salamını gətirdim”, – dedi.
Qaçaqlar arasında Azərbaycan hürriyyət mücadiləsinin öncülərindən Məmməd Əmin Rəsulzadənin Əli Əhmədoğlu gizli ismindən istifadə etdiyini bilməyən yoxdu.
Salondakılar əllərini ürəklərinin üstünə qoyub başlarını əyərək Əhmədoğlunun salamını aldılar. Sıra Sultanovun müsafirlərə dəvətin məqsədini açıqlamasına gəlmişdi.
“Arkadaşlar, Rus Çarlığı Qafqaz xalqlarına, özəlliklə də türk soylulara eləmədiyi pislik qoymadı. Bizlər, bolşevik ixtilalının ardınca rahatlığa qovuşmağı gözlərkən yeni hakimiyyət özündən əvvəlkinə rəhmət oxudur. Törətdikləri zülm ərşə dayandı. Görülən budur ki, durub-dayanmaq fikirləri yoxdur. Kommunist hakimiyyətinin əmrindəki ÇK və NKVD təşkilatları izinsiz bağa girən zorakılar misalı önünə çıxanları qırıb çatmaqda. İstədiklərini asıb kəsməkdə, istədiklərini zindanlara atmaqda əngəl görmürlər. “Kollektivləşmə”, yəni kolxoz sistemini yerləşdirmək adına ölkədə tam mənasıyla bir zülm idarəsi qurmuşlar. Sizlər hər nə qədər Türkiyəyə keçmiş olsanız da, könlünüzün və qulağınızın orada olduğunu bilirəm. Kənd və şəhərlərin elit təbəqəsinin yox edildiyini, bir inəyi, bir neçə qoyunu, bir eşşəyi olan adamların “kulak” suçlamasıyla, yəni varlı-hallı və qolçomaq qəbul edilərək sürgünə göndərildiyini eşitməyən yoxdur. Soydaşlarımız qəsdən yaşamaqda çətinliklər çəkəcəkləri, malyariya xəstəliyinin geniş yayıldığı Qaraqalpakstan çöllərinə, Aral gölü sahillərinə göndərilməkdədir.”
Doktor bölgə haqqındakı dərin bilgisiylə, o coğrafiyada yaşananları bir-bir sıralamaya davam edirdi.
“Bolşevik zülmünə əngəl görülən nüfuzlu, etibarlı alimlər bir-bir ortadan qaldırılmaqdadır. Qurani-Kərimi ilk dəfə Azərbaycan türkcəsinə çevirən Bakı Qazisi Mir Məhəmməd Kərim, Nargin adasında işgəncə görməkdədir. Əgər bu zalımların törətdikləri zülmün hesabı sorulmazsa, bizim gözəl Qafqazımızda elm adamı, aydın, yazar, şair, açıq düşünən insan qoymayacaqlar. Hər birinə bir qulp taxıb bir bəhanə ilə yox edirlər. Sizdən soruşuram: Alimsiz, şairsiz, yazarsız, sənətkarsız topluluqlar millət olma tərifini qoruya bilirmi?”
Bu sual salondakıları dərin bir səssizliyə sürükləmişdi.
Bolşeviklərə qarşı on ildən artıq mücadilə edən qaçaqlardan Aloy Hacı səsini yüksəldərək:
“Əsla!” – deyərək səssizliyi pozdu. “Əsla millət olaraq qalammaz! Zatən onların niyyəti bizim kökümüzü qurutmaqdır. İstəyirlər ki, biz qınımıza çəkilək, onların qorxuya əsaslanan zülm üsul-idarəsi əbədiyyən sürsün.”
Başıyla Aloyu salamlayan Sultanov önündəki stəkandan bir neçə udum su alıb nəfəsini dərəndə salonda hiddətli bir uğultu başladı. Sultanov astadan öskürüncə hər kəs yenidən onu dinləməyə yönəldi.
“Bir işə baxın! Birinci Dünya Savaşı və bolşevik ixtilalı illərində hər coğrafiyada türklərə qarşı alçaqca hücumlar təşkil edən erməni çətə mənsubları indilərdə Qızıl Ordu səflərindən ayrılaraq ÇK və NKVD təməlində iş görən olublar. Daşnak ünsürləri xəyanətlərini daha şiddətli bir şəkildə davam etdirmənin yolunu tapıblar. Aldığımız məlumata görə, Azərbaycanın bütün NKVD şöbələrinin başına erməni çətəçilər gətirilib. Qazax mərkəzinə Xoren Qriqoryan, Astaranın başına Arakelov, Lerikə Xaçaturyan, Ağcabədiyə Sərkisyan, Cəbrayıla Avanesov, Astraxanbazara Avakyan təyin olunub; sizə daha hansı birini sayım! Bunların hər birinin əlində millətimizin övladlarının qanı var. Çoxusu, erməni general Andronikin əmriylə Ərdahan, Ərzurum, Qars, Ərzincan, Muş, Vanda xalqa zülm edib qətliam törədən cəlladlardır. Bir qismi də Bakı, Gəncə, Qarabağ və Naxçıvanda acımasızca qan tökən vampir təbiətli məxluqlardır. Zəngilana Zarqoryan, Yardımlıya Sevonyan, Masallıya Aşot Avanesyan, Biləsuvara Zakaryan, Samuxa Petrosyan, Qaryaginə Saskov Şixanyan təyin edilmişlər. Bildiyimiz qədəriylə hamısı Daşnak firqəsinin sadiq üzvləridir. NKVD-nin yuxarı orqanlarında vəzifə verilən Markaryan, Lavrenti Beriya, Qriqoryan kimi generallarla, yardımçıları Sərkisyan və Simonyanın hansı millətdən olduğunu söyləməyə gərək varmı?”
Doktorun dilə gətirdiyi hər isim qaçaqların başına sanki bir çəkic kimi enir, o saydıqca salondakılar zərbə üstünə zərbə alırdılar. Sonunda dayana bilməyən Qaçaq Nuru:
“Hörmətli Sultanov, üzr istəyirəm, sözünüzü kəsirəm, amma o boyda Bakıda adam yoxmu? Bu qədər hərbçi, polis, qazi, qəhrəman hara getdi? Onlara həddini bildirəcək kimsə qalmadımı?” – deyə soruşdu.
“Dəyərli qardaşım, elə bunun üçün toplanmışıq. Bunu biz edəcəyik. Müsaidə edərsinizsə, izahını verə bilərəm: Baxın, ölkəni guya bolşeviklər idarə etməkdədir. Halbuki işin əsası çox fərqlidir. Moskva Azərbaycanı erməni çətəçilərə idarə etdirməkdədir. Bir neçə əsil-nəsəbi olmayan başıboşdan savayı bölgələrdə türk yetkili qoymadılar. Bu durumu qəbul etməmiz mümkün deyil. Mütləq bir şeylər etməliyik.”
Doktor, salondakıları gözləriylə süzərkən baxışlarını təkrar Qaçaq Nurunun üzərinə çevirdi.
“Nuru qardaşımız haqlı olaraq “O boyda Azərbaycanı bir neçə min erməni və rus necə aciz günə sala bilir?” deyə soruşur. Bax, məsələnin kökü burdadır.
Dostlar! Təşkilatlanmamış xalq quru yığnaqdan ibarətdir. Təşkilatı olmayan kütlələr bir şey edə bilməz. Kütləni təşkilatlandırmaq gərək. Xatirinizdə olar, 1923-dən etibarən Azərbaycanın yurd dışında yüksək təhsil görmüş aydınlarına “müsavatçı” və “casus” damğası vuraraq hamısını Solovetsk adalarına sürgün etdilər. Anlayacağınız rus ağlı ermənilər vasitəsilə bizləri elm, sənət
