sevmiş, guşənişin olmuşdur.
Seyid Sədrəddin Əli bin Nasir Hüseyni Sərəxsi Muqim Nişabur. Sədrəddin Sərəxsi İmam Fəxr Razi ilə müasir olan görkəmli alimlərdən idi. Bu iki görkəmli şəxsiyyət məktublaşıblar. İbn əl-Xətibin Sərəxsiyə məktubundan Sədrəddinin yüksək məqam sahib olduğu məlum olur.
Əbu-l-Abbas-Laukəri. "Dürrət-ül-Əxbar" da deyilir ki, Xorasanda hikmət elminin bünövrəsini qoyan o olmuşdur. Hikmət elmini bütün dərinliyi və əzəməti ilə bilirdi. Qocalanda gözləri zəifləmişdi. Mərvin məşhur ailələrindən birinin başçısı idi. “Bəyan əl-həqq bizəman əs-sədq" onun əsəridir. Ömrünün sonunda o, kor olur. Daha mütailə edə bilmədiyinə görə ölüm arzulayırdı. Sual-cavab şəklində yazılmış "Əsrar əl-hikmət" adlı qəsidəsi vardır. Orada qiyas (analogiya A. R.) haqqında belə deyilir:
Sən qiyasi eşitmisən, sən sübutu görmüsən?
Yunan məntiqi haqqındakı əsərləri oxumusan?
Qiyasın mənasını niyə belə çətinləşdiriblər?
Axı onun qədər mənaca və formaca asan olan heç nə yoxdur.
(Sətri tərcümə).
Bəhmənyar. Həkim Əbu-l-Həsən Bəhmənyar bin Mərzban Deyləmi Azərbaycani. İbn Sinanın məşhur şagirdlərindəndir. "ət-Təhsil" kitabını öz dayısı Əbi Mənsur bin Bəhram bin Xurşid bin Burdyar üçün yazmışdır. Məntiq bəhsini, təbii və ilahi hikməti məşşain (peripatetik üsul, Aristotel ardıcıllarının müqayisə üsulu. A. R.) üsulu ilə bəyan etmişdir. “Riyaz-ül-üləma" müəllifi yazır: "Onun bu kitabının başqa bir nüsxəsini fars dilində gördüm. Məlum olmadı ki, onu özü tərcümə edib, ya başqa adam. "Əl-Bəhcət və-s-Səadət" kitabının da müəllifi odur.
Onun İbn Sina ilə rastlaşması haqqında belə deyirlər ki, o, hələ uşaq ikən Şeyx (İbn Sina. A. R.) onu bir dəmirçi dükanında od aparanda görür. Dəmirçi deyir: – Mənim heç nəyim yoxdur ki, odu onun üstünə qoyum, aparasan.
Bəhmənyar bir az fikirləşəndən sonra dəmirçixananın bir küncündəki torpaqdan ovçuna bir qədər tökərək deyir: – Odu qoyun torpağın üstünə aparım. Uşağın dərrakəsi və zəkası Şeyxin xoşuna gəlir və onun tərbiyəsi ilə məşğul olmağı oradaca öz öhtəsinə götürür. “Təhsil" kitabından da aydın-aşkar göründüyü kimi İslam dinini qəbul etmişdir. O, 458-ci ildə vəfat etmişdir.
Əbu Əli Sina. Hüseyn bin Abdulla bin Həsən bin Əli bin Sina ləqəbləri: Hüccət-ül-həqq, Şərəf əl-mülk, Şeyx ər-Rəis adı ilə məşhurdur. İranın böyük alimi, filosofudur.
Qısa icmaldan görünür ki, Nəsirəddinin müəllimləri böyük ustadlar, elmi yaradanlar olmuşlar. Nəsirəddin də öz əllərini bu böyük nəhənglərin möhtəşəm çiyinlərinə qoyub bu qədər yüksəkliyə qalxa bilmişdi. Bu ustadların hikməti nəticəsində o özünü dərk etmişdi, insanın varlığını dərk etmişdi. İnsan nədir, kimdir, o nəyə qadirdir. Həyat nədir, onun əvvəli və sonu nədir. Günəş, Ay, ulduzlar, səma, kainat nədir, bunların sirrini insan açmalıdır. İnsan buna qadirdir, o ki, bütün mövcudatın ən şərəflisidir, zamanın düşünən beynidir, “çünki ağıllı adamlar üçün ən aşkar və ən aydın dəlil onların özlərinin varlığıdır". Çox sonralar keçdiyi məktəbi xatırlayan, ustadlarını yad edən alim yazacaq ki, "Müəllim cismani ağa, ruhani atadır… Nəfs fəzilətdə cismə nisbətən nə qədər yüksəkdirsə, müəllimin də haqqı atanın haqqından o qədər çoxdur… Müəllimin tələbəyə olan məhəbbəti xeyirxahlıq məhəbbəti nöqteyi-nəzərindən də atanın oğula olan məhəbbətindən haman nisbətdə üstün olar, çünki onun tərbiyəsi tam fəzilət, mənəvi qida, xalis hikmət əsasında olar".
Müəllimlər müxtəlif, fənlər müxtəlif, istiqamətlər müxtəlif. Təhsil aldığı şəhərlər, məktəblər, mühitlər də, ustadların təlim tərzi də müxtəlif. Ustadların ustadlarının da təhsil üslubu müxtəlif. Burada çox şey tələbənin istedadından, qavrama bacarığından, dərketmə sürətindən, açıqgözlülüyündən, inadkarlığından, zəkasından, idrak sürətindən, zehin aydınlığından, hafizəsindən, ağıl gözəlliyindən, təmkinliyindən, dözümlüyündən, vüqarından, şəfəqqətindən asılıdır. Nəsirəddini hamı, hər yerdə eyni cürə qəbul etmir. Çünki onun ustadlarına olan münasibəti də müxtəlifdir. Nəsirəddin ustadlarının dünyagörüşlərini də eyni şəkildə qəbul etmirdi. Ustadlar da hamısı ona eyni gözlə baxmırdı. Bu tələbə hamıdan seçilir, onda bir-birinə zidd, fikirlər özünü büruzə verir, o, ustadlara hamıdan çox, həm də çox mürəkkəb suallar verir, aldığı hər cavabla sakit olmur, mübahisəyə girişir, öz iradlarını sübut etməyə cəhd edir. Bu gənc utanmır, çəkinmir, iradlarını, şübhələrini gizlətmir. Hər almaq istədiyi cavabda həqiqət axtarır, yeri gəldikcə Tövratdan da misallar gətirir; sübut üçün İsa peyğəmbərin aşağıdakı hikmətini misal gətirir: "Mən Tövratın ehkamlarını batil etməyə gəlməmişəm, təkmilləşdirməyə gəlmişəm".
Nəsirəddin təkcə ustadların dediklərini oxumur, daha çox oxuyur, hər deyilənlə kifayətlənmir, yeni mənbələr axtarır, ustadlarının kitabxanalarından çıxmır. Oxuduğu bütün kitablar həm yaxşısı, – həm ortababı, həm pisi – onun dərdlərinin dərmanıdır; – biri sakit edir, o biri gözünü açır, bəzisi onu cuşa gətirib üsyankar edir. Fantaziyası o qədər güclü idi ki, kitab müəlliflərinin cürət edib demədikləri fikirlərini də oxuyurdu. Təkcə oxumurdu, görürdü də.
O, istirahət bilmir. Öz axtarışlarının əsiri olan bu çavan həqiqət axtarır. Çox zaman ona elə gəlir ki, bu həqiqət lap yaxındadır, bu gün də tapmasa sabah, o biri gün tapacaq. O bu inamla yaşayır.
Nəsirəddinin ətrafında ağıllı, zəkalı, istedadlı həmfikirləri də çoxdur. Paxılları da var. Bu paxılların acı nəzərləri, bəzən açıq, bəzən də gizli nifrətləri onu çaşdırmır, bunları soyuqqanlılıqla, təmkinlə qarşılayır. Bunlara diqqətini artırsa həqiqəti axtarmaq, onu tapmaq çətin olar. Ustadları ilə də mübahisələri çox olur, hər deyilənlə razılaşmır. Nəsirəddin haqqındakı rəvayətlərin birində deyilir ki, Qütbəddin Şirazi adlı bir ustad tibb elmindən təlim keçirmiş.
Növbəti məşğələ nəbz, onun vasitəsilə xəstəliklərin müəyyən olunması məsələsinə həsr olunmuşdu. Sonra Qütbəddin Şirazi tələbələri sorğu-suala tutdu. Növbə Nəsirəddinə çatdı. Nəbz haqqında suala cavab verməmişdən qabaq Nəsirəddin soruşdu: "Ustad, düzünü deyim, ya siz dediyiniz səhv fikirləri təkrar edim?" Ustadın icazəsi ilə Nəsirəddin düzünü dedi. Ustad onu qucaqladı: "bala, bu dünyada ustadlıq sənə yaraşır" dedi.
Ustadları Nəsirəddinin əfsanəvi yaddaşına heyran olurdular. "Unutqanlıq elmin düşmənidir". O, heç kimin gözünə görünməyən həyəcanlar keçirir. Bugünkü günüylə yaşamır, sabahı aydın görürdü. Başqaları öz iradələrini cilovlayır, o isə iradə azadlığına yol açırdı. Yox! O, bu xüsusiyyəti təhsil yoldaşlarına irad tutmurdu.
