fatalizmə uydu, o üç manatlığa (guya atamızın üçlüyü kimi) özünün tilsimi kimi etiqad bağladı. İnsan dara düşdüyü zaman bəzən belə də olur.
Mən yatmayıb səhərə qədər Səmədi gözlədim. Nəhayət, səhər çay vaxtı Səməd gəlib çıxdı, işin gedişini müfəssəl surətdə danışdı və əlavə etdi ki, “onlar” mənim “Azərbaycan” şeirimdən bərk yapışıblar. Başa düşə bilmirlər ki, bu şeir mənim həyatımın və bütün yaradıcılığımın mənasıdır, rəmzidir. Yadında saxla! Mən kommunistəm, ona görə də mən özümü ən böyük internasionalist hesab edirəm. Mən bütün insanlara, bütün xalqlara və millətlərə səadət arzulayıram və bu yolda çalışıram.
Lakin bununla bərabər, məndən ötrü ən müqəddəs torpaq Azərbaycandır, ən doğma xalq isə Azərbaycan xalqıdır, onun dili və şeiri mənim vicdan səsimdir, o mənim doğma anamdır. Əgər buna görə məni millətçi etmək istəyirlərsə qoy etsinlər. Bir gün gələr, tarix həqiqəti açar!
Sonralar Səmədi heç bir yerə sorğu-suala çağırmadılar. Lakin qələm dostlarının taleyi onu narahat edirdi. Səməd Vurğun ziddiyyətli düşüncələr içində hər gün, hər gecə qocalırdı. Məhz belə bir zamanda, od kimi yandıran iztirablar, daxili ürək çırpıntıları və tərəddüdlər içində o, “Vaqif”i yazdı. Səməd Vurğun öz taleyinə əvvəlcədən acıyaraq Vidadinin dili ilə deyirdi:
Şairdir, qəlbi var, şirin sözü var,
Böyük bir ölkənin onda gözü var.
O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar
Əfv edin.. yaxşılıq qalır yadigar!
Səməd Vurun “Vaqif”i yazıb qurtardıqdan sonra bir müddət əsəri gizli saxladı. Bir dəfə dərdləşən zaman (bulvarda) mənə dedi: “Əgər məni aparsalar, sən tez mənim əsərimi götür və etibarlı bir yerdə gizlət. Əsərin yerini Xavər bilir. İşdi görsən ki, sən də şübhə altındasan, onda Ruqiyyəyə (mənim həyat yoldaşımdır) tapşır ki, əsəri etibarlı bir yerdə gizlətsin”. Sonra Səməd şair xəyallı gözlərini Xəzərin üfüqlərinə zilləyərək nə isə düşündü və mənalı bir tərzdə əlavə etdi ki, “Mənim qələmimi Yuskaya (oğlu Yusif) ver, kim bilir, mənim tamamlamadığım işi bəlkə o tamamladı”.
Belə ağır günlərdə Səməd Vurğun ən çox Hüseyn Cavidin və Mikayıl Müşfiqin taleyinə acıyırdı. O, Müşfiqi çox sevirdi, şairin istedadını və poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi.
Mənim yaxşı yadımdadır, bir dəfə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Kommunist küçəsindəki binasında şairlərlə görüş gecəsi keçirilirdi. Gecədə Səməd Vurğun və Müşfiq şeirlərini oxuduqları zaman, ağzına qədər dolu olan salon (o zamanlar şeir gecələri izdihama çevrilirdi) onları sürəkli alqışlarla qarşıladı. Müşfiq yəqin ki, öz taleyini qabaqcadan duyurmuş kimi – “Yazmaram, a dostlar, sizdən olmasam!” – deyə (şeirin ancaq bu misrası yadımda qalıb) atəşin bir şeir oxudu. Bu şeir daxili bir sədaqətin, saf vicdanın səsi idi. Ona görə Müşfiq xitabət kürsüsündən düşərək həyəcan içərisində Səmədə yanaşdı və onu qucaqladı. Onlar qardaş kimi öpüşdülər. M.Müşfiq qazandığı müvəffəqiyyətin təsiri altında “Səməd! Gərək ya mən yaranaydım, ya sən!” – deyə bir növ zarafat etdi. Səməd isə cavabında, “hər ikimizin yaranmamız daha gözəldir!” – dedi və onu yenidən qucaqladı.
Bir neçə gündən sonra M.Müşfiqin faciəsini eşitdik… Bu xəbər Səməd Vurğunu sarsıtmışdı. Həmin gün biz Kommunist küçəsilə aşağı enirdik, Səməd dərin düşüncələr içərisində idi, o ətraf aləmi tamamilə unutmuşdu, dinməz söyləməz addımlayırdı. Biz Sabir bağına çatdıqda Səməd Vurğun dayandı və mənim daha yaxşı eşidən sol qulağıma əyilərək rusca “Poqib velikiy talant!” – dedi. Səməd Vurğun ömrünün axırına qədər Müşfiqi unuda bilmirdi.
1938-ci ilin yazında və yayında Səməd Vurğun haqqında söz-söhbət yayılır və adamlar pıçıldaşırdılar. Belə dedi-qodular duyan və düşünən dostları dəhşətə gətirirdi. Səməd Vurğun isə qətiyyən sarsılmırdı, ədalətin təntənəsinə inanırdı. 1938-ci ilin avqust ayının ortalarında mən Kislovodskdan qayıtmışdım. Səməd Vurğun öz ailəsi ilə birlikdə orada qalmışdı. O yay Cəfər Xəndan da Səmədlə qonşuluqda olurdu. Mən Kislovodskdan qayıdan günün səhəri işə (V.İ.Lenin adına Pedaqoji İnstitut) gedən zaman İyirmialtılar bağının qarşısında böyük sənətkar H.Sarabski ilə rastlaşdıq. O, oynaq gözlərilə ətrafı yoxlaya-yoxlaya xəlvəti “nə xəbər var” – deyə soruşdu. Mən dedim ki sağlıq salamatlıqdır. Sarabski həyəcan içində “Məndən gizlətmə, Səməd hardadır?” – deyə təkidlə soruşdu. Mən onu inandırdım ki, Səmədi üç gün bundan qabaq Kislovodskda qoyub gəlmişəm. O, çox sevindi, gözlərinə sanki işıq gəldi, sifəti alışıb yanmağa başladı və pəsdən incə, məlahətli, ancaq ikimizin eşidə biləcəyimiz bir səslə Səmədin “Macəra” poemasından bir parça oxudu:
Yaxşı yadımdadır on beş il əvvəl
Özgə qundağında layla çaldığın.
Uzun saçlarını yolduqca hər əl
Qul kimi qolları bağlı qaldığın.
Yaxşı yadımdadır hər səhər erkən
Nehrə çalxadığın, qaymaq tutduğun…
H.Sarabski şadlığından ağladı.
Səməd Vurğunu o dövrün, keçici də olsa, xoşagəlməz çarpaşıqlarından xilas edən xalq nəfəsi, el məhəbbəti, bir də özünün səmimiliyi, mərdanəliyi, iradəsi və gələcəyə inamı oldu…
M.Vəkilov.Ömür dedikləri bir karvan yolu.
B., “Yazıçı”, 1986, s.43-137.
Xavər Vəkilova
Mənim üçün çox böyük itki oldu, amma…
Yeznəm Abdulla Şaiq oğulluğa götürdüyü folklorçu Hümmət Əlizadəyə öz evində toy eləyirdi. Anam onlara köməyə getmiş və mənə də tapşırmışdı ki, dərsdən çıxıb ora gəlim, əl-ayağa dolaşmasınlar deyə uşaqlara baxım. Dərsdən çıxıb bacımgilə gəldim. Çoxlu qonaqları vardı. Məktəbli formamı əynimdən çıxarmamış səsli-küylü uşaqları öz otaqlarına apardım. Ara qapını örtərkən Səməd məni görüb, Abdulla Şaiqdən soruşur: Şaiq əfəndi, bu qız kimdi? – Baldızımdır, Xavər, övladımız kimidir. Gəlini gətirmək məqamı çatanda evdən yalnız böyüklərin çıxdığını görən Səməd deyir ki, Şaiq əfəndi, nə olar, qoy Xavər də bizimlə getsin.
O vaxtkı qanunlara görə azyaşlılar böyüklərin icazəsi olmadan onlarla birlikdə əyləşməz, toy və nişan məclislərinə getməzdi. Buna baxmayaraq, bacım yuxarı qalxıb,
