ilə də məşğul olan M.T.Sidqi Bağçasarayda çıxan «Tərcüman», Kəlküttədə nəşr edilən «Həblül-mətin», Tehranda çap olunan «Əxtər», Tiflisdə yayılan «Şərqi-rus», Bakıda fəaliyyət göstərən «Kaspi» qəzetləri ilə yaxından əlaqə saxlamış, həmin mətbuat orqanlarında məqalələrlə çıxış etmiş, «əsl mənada qəzetçi» kimi tanınmışdır. Onun «Qəzet, yainki qəzetə nədir?», «Təəssüf, yenə təəssüf» kimi məqalələri yeni dövr Azərbaycan publisistikasının dəyərli nümunələrindəndir.
M.T.Sidqi hələ Ordubadda yaşadığı illərdə buradakı «Əncümənü-şüəra» ədəbi məclisinin ən fəal iştirakçılarından və rəhbərlərindən biri olmuş, klassik üslubda yazdığı lirik şeirləri ilə tanınmışdır. XIX əsrin axırlarından etibarən cəmiyyət həyatında müşahidə olunan canlanma, dirçəliş, məktəbdarlıqla əlaqədar yiyələndiyi maarifçi ideyalar onun qəzəllərinə ictimai məzmun gətirmişdir. O, təkcə aşiqanə məzmunu deyil, ictimai mətləbləri də klassik üslubda yazdığı şeirlərində mənalandırmağı bacarmışdır. «Dostlardan birinə mədəniyyətin yayılması haqqında yazılmış şeir» adlanan qəzəl formasında qələmə alınmış bir şeirində deyilir:
Gəzər baği-maarifdən xəbərsizlər ulaqlar tək,
Odur kim, nəxli-daniş payimal olmuş alaxlar tək.
… Məcali şerguluq qalmayıb biçarə millətdə,
Qalıbdır vacib işlər bir-bir üstündə qalaqlar tək.
…Olub əbnayi millət fəhləvü, hammalu, həmmuzdur,
Bazarda, çarsuda dil-dil dolanırlar yalaxlar tək.
Açanda ruznamə, söyləirlər «beynimi qazma»,
Qəzet guya qazuxdur, qışqırırlar qazalaxlar tək.
Böyük müəllim, görkəmli pedaqoq kimi şöhrət qazanan M.T.Sidqi həm də tanınmış uşaq yazıçısıdır. Onun qələmindən çıxmış uşaq ədəbiyyatı nümunələrində mütərəqqi maarifçi ideyalar öz əksini tapmışdır. Məktəbə və elmə rəğbət, müəllimə hörmət, yeni nəslin tərbiyəsi, insanı və cəmiyyəti dərk etməyə çağırış maarifçi yazıçının əsərlərində qabarıq şəkildə ifadə olunur. Müəllim-yazıçının uşaqlar üçün müxtəlif janrlarda yazılmış bədii əsərləri onun maarifçi-pedaqoji ideyaları ilə vəhdət təşkil edir, bir-birini tamamlayır.
M.T.Sidqi uşaq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında maraqlı bədii əsərlər yazmışdır. Maarifçi şeir, poetik öyüdnamə, mənzum hekayət və didaktik hekayələr onun uşaq əsərlərinin əsasını təşkil edir. Sənətkarın uşaqlar üçün yazdığı şeirlər əsasən tərbiyəvi məzmunda olan öyüdnamələrdən ibarətdir. Bu öyüdnamə və nəsihətlərdə S.Ə.Şirvaninin maarifçi şeirlərinin poetik ənənələri davam etdirilmişdir. Seyid Əzimin öyüdnamələri oğlu Cəfərə, M.T.Sidqinin nəsihətləri isə oğlu Məhəmmədəliyə müraciətlə yazılmışdır, Lakin bu şeirlər bütövlükdə böyüməkdə olan yeni nəslə poetik xitab təsiri bağışlayır. M.T.Sidqinin «Oğlum Məhəmmədəliyə nəsihət» şeirindəki maarifçi-poetik düşüncələr geniş mənada gənc nəsillər üçün faydalı öyüdnamələrdən yoğrulmuşdur:
Nə qədər ki, var əlində fürsət,
Dərsinə eylə hər zaman diqqət.
Yetişibdir zəmani-elmü ədəb.
Mənzilin eylə guşeyi-məktəb,
…Dini-dünyanı elm edər abad,
Özünü eylə cəhldən azad.
Ruzigarın keçirmə qəflətlə,
Elm təhsil elə diqqətlə.
Ədibin «Məktəbdə», «Dərsə diqqət», «Elmin şərafəti» «Oğlan», «Yüz il yatandan sonra» adlı şeirlərində dövrün ən aktual maarifçi ideyaları öz əksini tapmışdır. Xüsusən, M.T.Sidqinin qızların maariflənməsi məsələlərinə həsr etdiyi şeirlər öz dövrünə görə mühüm mütərəqqi əhəmiyyətə malikdir. Onun «Elmin şərafəti» şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında məktəbli qızlara həsr olunmuş birinci maarifçi poetik öyüdnamədir:
....Hər qız ki, ülümə etsə rəğbət,
Axırda yəqin tapar səadət,
Yox elmdən özgə bir şərafət,
Elm ilədir ixtiyar, qızlar.
Şairin «zəmani-elmü ədəbin » yetişdiyindən müjdə gətirən maarifçi şeirləri uşaq poeziyamızın S.Ə.Şirvani dövrünün davamı, A.Səhhət, M.Ə.Sabir, A.Şaiq mərhələsinin ərəfəsidir, bu mərhələlər arasında etibarlı körpüdür. M.T.Sidqinin maarifçi şeirləri indiki ibtidai məktəb dərsliklərində də özünəməxsus yer tuta bilər.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının əsas janrlarından olan mənzum hekayə janrı da M.T.Sidqinin «Kəblə Nəsir» əsərinin timsalında yeni ənənələrlə zənginləşdirilmişdir. Q.Zakir və S.Ə.Şirvaninin mənzum hekayələrində təsvir olunan ibrətamiz əhvalat finalda yığcam əxlaqi-tərbiyəvi mühakimələrlə yekunlaşmışdır. «Kəblə Nəsir» əsərinin timsalında yeni ənənələrlə zənginləşdirilmişdir. Q.Zakir və S.Ə.Şirvaninin mənzum hekayələrində təsvir olunan ibrətamiz əhvalat finalda yığcam əxlaq-tərbiyəvi mühakimələrlə yekunlaşmışdır. «Kəblə Nəsir» isə iki müstəqil hissədən ibarətdir: isfahanlı dəlləyin başına gələn əhvalatın təqdimi və şərhi. Əhvalatın təqdimində klassik mənzum hekayələrin xüsusiyyətləri özünü göstərir. Burada qədim zamanlarda baş vermiş ibrətamiz bir hadisə nağıl edilir. Məlum olur ki, usta Əmir kişinin oğlu dəllək Kəblə Nəsir səfərə çıxan zaman öz avamlığının ucbatından ulağını və keçisini oğruların güdazına verir. Hələ bu azmış kimi, yolda oğrulardan biri onu aldadıb, guya itirmiş qiymətli daş-qaşlar aşkar etmək məqsədilə quyuya saldırır, paltarlarını götürüb aradan çıxır.
«Kəblə Nəsir» mənzum hekayəsinin şərhlər hissəsində isə şair təqdim etdiyi hadisəni həm həyati mövqedən, həm də maarifçi baxımdan aydınlaşdırmağa və yekunlaşdırmağa çalışmışdır. Burada «Kəblə Nəsir»in həyati qayəsinin əsasında dayanan «bir gözəl ad qalır cahanda nişan» misrasının aşıladığı ideya-məzmun hekayətin maarifçi istiqaməti vasitəsilə daha da dərinləşdirilmişdir. Burası da qiymətlidir ki, müəllif «Kəblə Nəsir» mənzum hekayətində milli istiqlalı da ictimai mənəvi tərəqqinin əsası kimi dəyərləndirir:
Ta ki, millətdə olsun istiqlal,
Etməsin cəhl bizləri pamal.
Olmasın ömrümüz cahanda tələf,
Elm təhsilinə edək məsrəf.
Aç bu əbnayi-millətə məktəb,
Orda təhsil olunsun elmü-ədəb.
Zikri-xeyr ilə bəlkə yad olasan,
Dinü dünyada qəlbi şad olasan.
«Kəblə Nəsir» mənzum hekayəti təkcə ideya məzmununa görə deyil, forması, quruluşu etibarilə də orijinal xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, həmin poetik
