axmaqlıq edib qaçmamalı olduğumdan, bunun da cəzasının ağır olacağından danışırdı rus dilində həmin şəxs.
Rus dilində gedən bu qısa danışıqlar məni çox şey-dən agah elədi. Bir neçə cümlə ilə nələr öyrənmişdim, İla-hi?! Ən birincisi və ən vacibi yaşayacaqdım. Əslində, dus-taqlıq müddətim uzanmağa və bizə hər gün yemək veril-məyə başlayanda bunu anladım. Amma ola bilərdi ki, in-sanlar çox qısa müddət ərzində fikirlərini dəyişsinlər. Ruslar qalib gəlsələr, ümumiyyətlə vəziyyət pis olacaq, bizi qala divarlarından asacaqdılar. Belə hadisələr haqda çox eşitmişdik. İkinci öyrəndiyim şey bu günə kimi adını çox eşitdiyim, bəylərimizin, şahzadələrimizin bir gün mütləq bizim olacağına inandıqları İslambula getməyim idi. İslambulu görəcəkdim. İslambul bir nağıl şəhəri idi. Dumanlı zirvələrdəki müqəddəs şəhər idi. Amma mən o şəhərə fateh kimi, qələbə qazanmış əsgər kimi yox, türk zabitinin köləsi kimi gedəcəkdim. Rus dilində danışılan-lardan öyrəndiyim üçüncü şey isə o idi ki, sən demə, bu qorxunc insan da oğlu dünyaya gələndə, eynilə bizim ki-mi sevinə bilərmiş. O da atalarımız kimi ata, insanımız ki-mi insan idi. Bunu anlamışdım. Etiraf etməliyəm ki, öy-rəndiklərimin arasında mənə ən çox təsir edən məhz bu məqam oldu. Heç vaxt bunun belə olacağını düşünmə-mişdim.
İlk dəfə idi bir türk mənimlə danışırdı. Mənə heç nə əmr etmədi, sadəcə danışdı və məsləhət verdi.
− Mən, – dedi, – padişahımızın qapı qullarındanam. Qibleyi-aləmimizin adı Mustafadır, üçüncü Mustafa, bu-nu yaddan çıxarma. Adım Yusifdir, Yusif ibn Mürsəl. Ye-niçəri ocağının otuz səkkizinci camaat ortasının təcrübəli əsgəriyəm.
Bütün bunların nə demək oldğunu onda başa düş-mürdüm. Sonra qollarını çırmaladı və çiyninin altından döymə kimi çəkilən bir işarəni göstərib:
− Bax, – dedi, – bu bizim ortamızın işarəsidir. Yol-daşlarımız bu işarədən istifadə edirlər. Ölənə kimi nə bu işarə bizdən ayrılar, nə də biz ortamızdan.
Yusif məndən bir neçə yaş böyük olardı. Bunu təkcə gözlərindən başa düşürdüm. Hər vəziyyətdə yaşlı, dün-yagörmüş kişilər kimi davranırdı. Amma gözləri… Göz-lərində, gördüyü hər şeyə maraq göstərən balaca uşağın gözlərindəki kimi qəribə ifadə var idi. Bəlkə də, onu mə-nimlə danışmağa vadar edən də elə bu hədsiz maraq idi. Mənimlə, mənim kimi bir kölə ilə. Çünki görüb-götürmüş kişilərin gözlərində maraqdan əsər-əlamət olmaz.
− Kəndxuda Arif ağa, – dedi Yusif, – bizim ortamızda ən çox sevilən zabitdir. Hətta biz onu ortamızın koman-diri olan çorbacıdan da çox sevib, hörmət edirik.
Bir anlıq susdu və bir az kədərli səslə sözlərinə da-vam etdi:
− Onun qulu olmaq sənin kimi kafir üçün böyük şə-rəfdir. Bunu dərk et və buna uyğun davran. Heç vaxt ağa-mızı pis vəziyyətdə qoyma.
Bu nə demək idi axı? Mənim kimi zavallı bir əsir necə öz ağasını pis vəziyyətdə qoya bilərdi ki? Yusifin səsin-dəki ciddiyyətdən başa düşdüm ki, “pis vəziyyətdə qoy-maq” nədirsə, çox ciddi məsələdir. Mən Arif ağanı pis və-ziyyətdə qoymamaq üçün neyləməli idim? Yerə baxmaq, düz gözünün içinə baxmamaq, qabağında əl-əl üstdə da-yanmaq, yüksək səslə danışmamaq, arxasınca getmək, bo-yun əymək – bütün bunlar bizdə də olan bildiyim adət-lərdən idi. Biz bəylərimizə, voyvodalarımıza qarşı belə davranırdıq. Başqa nə ola bilərdi axı? Yaşamaq, ya da ən azından pis münasibət görmədən yaşamaq üçün qısa müddət ərzində digər şərtləri də öyrənməli idim.
Birdən başa düşdüm ki, niyə qaçmaq haqqında heç düşünmürəm? Halbuki qaça bilərdim. Amma sonuncu qəhrəmanlığım cəsarətimi öldürmüşdü. Qılınc boğazıma dirənmişdi. Mən qanrılıb tüfəngimi götürə biləcək qədər cəsur olduğumu düşünürdüm, amma təəssüf ki, o cür hə-rəkət edə bilmədim. Arif ağa boğazımı üzə bilərdi. Amma üzmədi. Kölənin qiymətli olduğunu bilirdim. Bizdə də elə idi. Arif ağanın boğazımı üzə biləcəyini dəqiqləşdirmiş-dim. Amma buna baxmayaraq təkcə başıma gürzlə vur-muş, bununla kifayətlənmişdi. Qılıncının qəbzəsi ilə vur-muşdu məni. Orta yaşlı bu insan mənim kimi gəncdən daha çevik idi. Cəsarətim qalmamışdı.
Lap tutaq ki, qaçdım. Hara gedəcəkdim? Burda artıq bilirdim ki, mənə heç kim toxunmayacaq. Tək hara ge-dim? Kimin yanına? Kimin əlinə düşəcəkdim, Allah bilir. Ən çox da tatarların əlinə düşməkdən qorxurdum. Onlar haqqında danışılan rəvayətlər canımı qorxuya salırdı. Dü-şünürdüm ki, türklərin əlinə düşməklə yenə az-çox bəx-tim gətirib.
Digər tərəfdən, hər şey maraqlı gəlirdi mənə. İstan-bul, türklər maraqlı gəlirdi. Bilmədiyim hər şeyi öyrən-mək istəyirdim. Bəs, atam Mixail, anam Anya? Onlar mənsiz neyləyəcəkdilər? Atam elə də qoca deyildi, güclü idi. Çox da vecinə olmazdı yəqin ki… Uzaqbaşı daha çox araq içər, masaya daha bərk yumruq vurar və bununla sa-kitləşərdi. Ancaq anam haqqında eyni şeyi düşünə bil-mirdim. Bəlkə öldüyümü eşitsəydi, daha yaxşı olardı. Bəl-kə də elə belə fikirləşəcəkdi. Amma yaşadığımı da hiss edə bilərdi. Dəqiq bilirəm: bundan sonra hər bazar kilsəyə gedəcək, şam yandırıb məni geri qaytarsınlar deyə keşiş-lərə pul paylayacaq. Hər gün şərab, çörək, balıq aparacaq keşişlərə. Mənim yazıq anam.
Ayrılanda, boynuma bu bürünc zəncirli xaçı taxanda necə ağlamışdı, İlahi?! Bu xaç üçün xüsusi ayin təşkil et-miş, dinsizlərin mənə toxunmaması üçün onu tilsimlədi-yini düşünmüşdü. Amma bizim əyyaş keşişlər də yaman iş görmüşdülər. Atam elə düz eləyib onlara inanmırdı.
Əvvəlki həyatımdan mənə yadigar qalan yeganə şey boynumdakı bu xaç idi. Hamamda toxunmamışdılar. De-məmişdilər ki, çıxart! Anama toxunmaq, onu qucaqlamaq istəyəndə xaçı köksümə sıxa bilərdim. Elə indi də yola düşməmişdən qabaq anamla, onun əllərinin dəydiyi mü-qəddəs xaçla danışmağa başladım:
Mənə kömək ol, Həzrəti İsa! Mənə kömək ol!
Avqustun sonlarına yaxın üç orta camaatı və iyirmi beş-otuz nəfər əsirlə bir yerdə iki yüz əlli adamlıq karvan-la yola düşdük. Qabaqda iki yeniçəri əsgəri və Arif ağanın da olduğu atlı zabit dəstəsi gedirdi. Əsirlərin bir hissəsi-nin əlləri bağlı idi. Yolda anladım ki, bunun da özünə gö-rə mənası var. Yəni əli açıq olan əsirlərin sahibləri daha yüksək çinli zabitlərdir.
Yusiflə əməlli-başlı dost olmuşduq. Müxtəlif bəhanə-lərlə tez-tez yanıma gəlir, suallar verir, mənə lazım olan məlumatlar söyləyirdi. Artıq sürətlə türk dilində danış-mağı öyrənirdim.
Dəstə öz yoluna davam edirdi. Yeniçərilər tez-tez ye-riyir, biz əsirlər onlara yetişməkdə çətinlik çəkirdik. Gecə yol kənarında qurulan karvansaraylarda qalır, demək olar ki, dayanmadan məsafə qət etməyə çalışırdıq. Elə ilk gün-dən
