бўлса бордир, лекин мен «томоғи остидаги чўғир қовундек бўқоқ ғовлаб ётган мулла Бахтиёрни, кир яктагидан бадани кўринган, бир қўли билан елкасини қашиб, иккинчиси билан иштонбоғини ушлаб олган Баҳром қизиқни» кўз олдимга келтирганимда мен бу аскиялардан эмас, ёзувчининг сатирик қудратидан қойил қолдим. Чунки «бурни ўрнида юқорига қараб қурбақа ўрмалаган махлуқнинг» ташқи қиёфасидан, хунуклик ва ифлосликда бир-биридан ўтган бу қизиқларнинг: «Бир пой кафшни еб қўйибсизлар-ку» ёки: «Бўқоғингга кафшнинг ўкчаси тиқилиб қолипти-ку!» ёки: «Сингли талоқ битни қочирдим-да!» каби «аскиялар»ни ўқиганда: наҳот шундай «қизиқчи»ликдан завқ олган Худоёрхондай одам Ўрта Осиёдай катта бир ўлкани ўн йиллар давомида идора қилган бўлса?! деган ўйга борасан. Бу ўй даҳшатга солади кишини. Ёзувчининг асл мақсади ҳам китобхонда худди шу фикрни уйғотиш бўлса керак.
Китобни ёпиб, узоқ ўйга толаман: бу улкан ёзувчи ҳаёт бўлганда адабиётимиз яна қандай дурдоналар билан бойир эди?
ЧЎЛПОН
Жаҳон адабиётида, айниқса, шеъриятда шундай нодир асарлар борки (улар кўп эмас, нари борса ўн, ўн бешта, балки сал кўпроқдир) бор-йўғи бир тўртлик (Хайём) ёки ўн беш-йигирма сатрда инсон ҳаётининг энг теран қатламлари, бани одам ҳаракатларининг энг драматик томонлари акс этган. Ана шундай энг камёб, энг нодир асарлардан бири Чўлпоннинг «Муҳаббатнинг саройи кенг экан, йўлни йўқотдим-ку» деб бошланадиган кичкинагина шеъридир. Ҳар бир сатрига бир олам мазмун жо қилинган бу чуқур фалсафий шеърда инсон ҳаётининг энг драматик ҳолатини акс эттирувчи бир буюк сатр бор, у ҳам бўлса «Ҳалокат бўлғусин билмай қулочни катта очдим-ку!» деган фожеий мисрадир. Бу сатрда ёлғон дунёга келган инсон борки, ҳаммасининг бошидан ўтган ва ўтадиган бир ҳолат ифода қилинган, ҳақиқатан, қайси биримиз бу ҳолатни бошимиздан кечирмаганмиз? Қайси биримиз турмушда сал ишимиз юришиб, ошиғимиз олчи келганда «ҳалокат бўлғусин сезмай», босартусаримизни билмай қолмаганмиз. Арзимаган бир муваффақиятдан гангиб, дилозорлик қилмаганмиз, ҳовлиқиб кетиб, ёру биродарларимизга озор бермаганмиз?
Ўйлайманки, буюк шоирнинг ўзи ҳам шуҳрат чўққисига чиққанида ёзган «Гўзал Фарғона» шеърини битаётганида бу сатрлар келгусида бошига қанча кулфат келтиришини яхши англамагандир (Агар англаган ҳолда уларни ёзишга журъат этган бўлса, таъзим устига таъзим! Бир умр ўз халқининг бахтини кўриш орзуси билан яшаб, унинг эркин йўлида шаҳид кетган, эй улуғ зот! Сенинг олдингдаги фарзандлик қарзимизни қандай узамиз! Руҳинг ҳамиша шод бўлсин!)
Нафрат ўлкасидан ҳижрат қилганман,
Улфат диёрига маскан қурганман,
Юзимни ўт эмас, гулга бурганман;
Самовий завқларга тўлиб турганман
Булбуллар севгини мақтаган дамда!
Чечаклар ўсгувси кўзёшларимдан,
Бўғинлар унгувси ўйлашларимдан,
Қалблар юмшагувси сайрашларимдан;
Севги чаманида яйрашларимдан
Жаннатлар
