қилиб юрган кезларим «Навоий» романи довруғини эшитиб, уни таниш-билишлардан сўраб-суриштириб, почта орқали олиб, ўқишга тушдим. Лекин бу асар негадир «Қутлуғ қон»чалик мени ўзига мафтун этмади. Кейинчалик армиядан қайтиб, Тошкент давлат университетида таълим олиб юрган кезларим бу асарга яна қайта мурожаат этдим, диплом ишим учун мавзу қилиб шу романни танладим. Асарни синчиклаб ўргана бошладим. Секин-аста бу етук асар бағрига жо бўлган улкан ҳаёт ҳақиқати, бой тарихий материал, теран маъно, чуқур туйғуларни, адибнинг реалистик маҳорат сирларини ўзим учун кашф эта бошладим. Шунда билдимки, бу асарни чуқур тушуниш, тўла қабул этиш учун ҳам китобхонда муайян тайёргарлик бўлиши зарур экан. Эҳтимол, бир чеккаси, менда тарихий ўтмишга, тарихий мавзуга майл шу романни ўзим учун кашф этган кезлар туғилгандир… Ф.Достоевский «Бизларнинг ҳаммамиз Гоголнинг «Шинел»идан чиққанмиз», деб ҳақ гапни айтган. Шу сўзларни сал ўзгартириб, биз, тарихий мавзуда қалам тебратаётган барча ўзбек ёзувчилари Ойбекнинг «Навоий»сидан таълим олганмиз, десам хато қилмайман. Ойбекдан кейин тарихий ўтмишга, буюк зотлар ҳаётига қўл урган бирорта адиб «Навоий» тажрибасини четлаб ўтган эмас. Мирмуҳсин ҳам, Пиримқул Қодиров ҳам, мен ҳам тарихий мавзуда бирон муваффақиятга эришган бўлсак, бунинг учун биринчи галда устоз Ойбекка қуллуқ қиламиз. Кўп соҳаларда, жумладан, тил бобида, ҳеч шубҳасиз Ойбек тажрибаси, даҳоси биз учун катта мактаб бўлган.
ҒАФУР ҒУЛОМ ИЖОДХОНАСИДА
Бир кун «Литературная газета»дан телефон қилишиб, Ғафур Ғулом архиви билан танишиб чиқиб, бир нарса ёзиб беришимни илтимос қилиб қолишди.
«Архив» сўзи менга қандайдир ғалати таъсир этади, бу сўз дилимда чуқур ҳаяжон уйғотади. Мен архивларда ўтириб, эски ҳужжатларни ўрганган, айниқса, улкан олим ва санъаткорларнинг қўлёзмаларини варақлаган кишиларга ҳасад қиламан. Чунки давр ўтиши билан сарғайиб, четлари йиртилиб, титилиб кетган эски дафтарлар, қайта-қайта ўчирилавериб, «кўз ўтмайдиган» бўлиб қолган сатрлар ва саҳифалар қўлингизга олишингиз билан «тилга кириб», буюк асарларнинг яратилиш тарихини «гапириб» беради. Улар сизни адибнинг ижодий лабораториясига олиб киради, сиз бу эски дафтарлардан улкан ижодкорнинг изланиш сирларини, кашфиётларини, қўлёзма устида чеккан изтироб ва машаққатларини, агар истасангиз, ҳатто тўккан кўзёшларини ҳам билиб оласиз.
Мен Ғафур Ғулом адабий меросини ўрганиш комиссиясининг масъул котиби, ёзувчи Ваҳоб Рўзиматовга телефон қилдим.
– Ғафур Ғулом архиви дейсизми? – деди Ваҳоб ака бир оз ўйланиб. – У кишининг қўлёзмаларини ҳали тартибга сололмадик. Лекин… Майли, келинг, биргалашиб баъзи нарсаларни кўрармиз.
Мана, машҳур Бешёғоч даҳаси, серсоя анҳор бўйида қад кўтарган таниш икки қаватли уй, уйнинг деворига оқ мармар ёпиштирилган. Мармарга: «Бу уйда Ўзбекистон халқ шоири Ғафур Ғулом яшаган ва ижод этган» деган сўзлар ёзилган.
