тажрибасида бўлганми йўқми, ҳозир айтиш қийин, лекин бўлган бўлса ҳам, бу ўта таҳқирли бир ҳодисаи усул каби қабул қилингандир эҳтимол.
Нима бўлдийкин? Амир бундай бениҳоя муҳим манифест – фармони олийни ёзишни ўз муншиларига ишонмадимикин? Уларнинг жимжимадор, болохонадор тили замонавий ислоҳот манифестини ёзишга ўтмайди ва ўрганмаган ва бинобарин, улар буни қойиллатолмайдилар деб ўйладимикин?
Ёки ислоҳот тўғрисидаги барча ташаббус амир ҳукумати томонидан эмас, консулхонадан чиқдимикин ва фармони олийни ҳам консулхонанинг ўзи ёзиб қўя қолдимикин? Албатта, консул ва консулхона амир жаноби олийларини уринтиришни, бошоғриғи қилишни, унинг шошган хаёлини янада шоширишни истамагандир. Лекин консулнинг буни андаккина бўлсин пардалашга уринмагани жуда-жуда қизиқ. Одам беихтиёр бир хаёлга боради: балки ўзга мамлакатнинг консулхонаси ҳам Бухоро амирлигининг ўз аркони ва идорасига айланиб кетгандир… Акс ҳолда қандай қилиб ўзга мамлакат ҳукуматнинг ички фармонлари ва ички ҳаётига бунчалар теран аралашиши мумкин? Тушунишга ақл ожизлик қилади. Балки ҳамма нарса ўтакетган ожизликдадир… Агар амирнинг ҳурмат-эътибори шу даражага тушиб қолган бўлса… яна нимани орзу қилиш мумкин?
Беҳбудий давом этади:
«Соат 10дан ўтди. Бизларни «Раҳимхоний» меҳмонхонасига олиб бордилар. Меҳмонхона 20 – 30 газ узунликинда, 12–15 газ ҳам энликинда бўлиб, тўртдан уч ҳиссаси уламо ва акобири Бухоро ва табъаа билан тўлган эди. Бизлар бир кунжда турдук, беш дақиқадан сўнгра Насрулло қушбеги жаноб олийни олиб келди. Ҳамма туруб таъзим бажо келтурдилар.
Миллер ва нойиблари ила мир кўрушди. Бир кўрпача, бир заррин лўла қўйилган эди. Амир анинг устига мурабаъ ўлтурди. Аммо семизлигидан заҳмат чекар эди. Халқ амирни дуо этди. Қушбеги фармони ҳумоюндан бир нусхасини жаноб қози калон Шариф махдумга берди. Амирнинг ўзи ва ҳамма ҳозирун тек турган ҳолатда жаноб қози калон баланд овоз ила охиргача ўқудилар.
Халқ яна амирни дуо этди. Баъзи ёшлар: «Яшасун амир ҳазратлари!» деб чоқирдилар…»
Беҳбудий саҳналарнинг ўзгаришини қанчалар гўзал чизади. Унинг гўзаллиги ўта аниқлигида ва энг муҳим ҳолатларни бениҳоя зийраклик ва заковат билан илғаб турганида. Ўзгаришни сездингизми? Энди фармони олийни, яъни манифестни ўқиш учун қози калонга консул ёки амир эмас, қушбеги узатади. Жамоат ўртасида андак одоб сақлаш зарурлигини консул, амир ва қушбегилар ҳис қилдилармикин? Мени бу ерда, яна билмадиму сизга қандай кўринади – Беҳбудийнинг «Насрулло қушбеги жаноб олийни олиб келди» деган фавқулодда жумласи ҳам ҳайратга солади. Ҳолбуки, амир жаноблари қушбеги ва бошқа аъёнлар ўрамида келишлари керак эди. Лекин: «олиб келди!» Беҳбудий амирда ҳеч қандай куч-қувват, шукуҳ қолмаганлиги, унинг иродаси батамом синдирилганлигини шу қисқагина жумлада ифодалаб беряптими? Шукуҳсизлик шу ҳолга етишганмиди?
«Яшасин амир!» – деб қичқираётган ёшларнинг самимий ҳаяжонлари одамни тўлқинлантиради. Ўша йиллар ва ўша кунлар Бухоро ёшлари жуда-жуда жўшқин эдилар. Мусовот
