ул;Мисалына әһле гасыр42 гадил43 тапмай,
Йөрәген мөганиднең44 яндырган ул.
Һәр йирдә сәнәд илә45 сүзе баһир46,
Хәленә кале47 шаһид көндәй заһир48;
Бу заманда туган юк аңа нәзыйр49,
Мәгърифәтүр-риҗалидә50 мондай маһир.
Үтәлмайлар эзеннән басып аның,
Китәлмайлар юлыннан ашып аның;
Хак нурын сүндерә алмай мөганидләр,
Күрә алмайлар галәмгә фашын51 аның!
Ah, дәрига52! Баралмадым кашына53 аның,
Сүзенә артыкча мин гашыйк аның;
Һәр тарафка сөйүлүде-дәкаикътан54
Агызган йиме гыйрфан55 ташып аның.
Мин үзем бер дәрдемәнд диванамын56,
Каеда57 бер тәхкыйк58 күрсәм куанамын;
Бу затта гаҗәп тәхкыйк күргәннән соң,
Мин бер арык бүредәй җилеп йөргән,
Куян, карсак, төлке исен сизеп йөргән;
Берәве кулга төшсә, бере төшмәй,
Арык, аксак, кәиз61 килсә, элеп йөргән.
Мәҗлесенә карай гына гаугамыз бар,
Кодыгына62 карай гына каугамыз63 бар,
Эрбет менән64 Мәкәрҗәгә65 чама кайда –
Базарына карай гына сәүдәмез бар.
Бәхтемез ачылмаган без бер фәкыйрь,
Абыруем артыгы юк, эшем такыр;
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым66 бар67,
Аның һәм бәгъзе йире какыр-макыр –
Ул заман китап кайда бу замандай,
Йөримен тирән йирдән су алалмай;
Бер шәрик68 калын китап остап торса69,
Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе алаңдай70.
Үгәй ана кулында ятим калдым71,
Аннан да бик рәтем китеп калдым:
Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал72,
Кайда мулла бар дисә, йитеп бардым.
Фәкыйрьлектән артык фән күралмадык,
Шәһәр чыгып, алыс73 юлга йөралмадык;
Мәргәннәрне74 танырлык хәлемез бар,
Шул сәбәптән сабыр кылып торалмадык.
Аз гына дәресем бар кыш вакытта,
Китап карау – гадәтемез буш вакытта;
Бездән дә фәез бабы бикләгән75 юк –
Аңлаемыз кәеф килгән хуш вакытта.
Уйламаңыз «Җарудә»не76 күргән юк дип,
Әгәр күрсә, гыйбарәтен белгән юк дип;
Кадәри хәл садак тарткан77 егетләр бар –
Уйламаңыз дөньяда мәргән җук дип.
Мәргәнгә Ходай бирсә туры сәһем78,
Аңа булса мөкарин79 туры фәһем80,
Гатасына
Әһле гасыр – тарихчылар.
Гадил – тиң.
Мөганиднең – дошманлашучының.
Сәнәд илә – дәлил белән.
Баһир – ачык, өстен.
Хәленә кале – гамәленә сүзе.
Заһир – ачык, якты.
Нәзыйр – охшаш, тиңдәш.
Мәгърифәтүр-риҗалидә – мәгърифәтле-гыйлем иясе ирләр арасында.
Фашын – фаш булуын, танылуын.
Аһ дәрига – аһ кызганыч.
Кашына – каршысына.
Сөйүлүде-дәкаикътан – нечкә фикер ташкыннарыннан.
Йиме гыйрфан – белем ризыгы.
Дәрдемәнд диванамын – сагышлы диванамын.
Каеда – кайсы җирдә.
Тәхкыйк – хакыйкать; хакыйкать иясе, хакыйкатьне яклаучы.
Би зарур – зарурсыз, тиешсез.
Хубаламын – яхшырамын.
Кәиз – тизәк.
Кодыгына – коесына.
Каугамыз – чиләгебез.
Менән – белән.
Эрбет менән Мәкәрҗәгә… – ХIХ йөзнең иң зур һәм данлыклы сәүдә базарлары саналган Эрбет шәһәре һәм Мәкәрҗә ярминкәләре күздә тотыла.
Буаз мәҗмәгым – калын шигырьләр җыентыгым.
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым бар… – монда М. Акмулла үзенең яшь чагыннан туплаган шигырьләре җыентыгы барлыгын искәртә. Әлегәчә аның ул тупланмасы табылганы юк.
Шәрик – дус, иптәш.
Остап торса (эстәп торса) – тотып (туплап) торса.
Алаңдай – алырдай, алан-йолан.
Үгәй ана кулында ятим калдым… – М. Акмулланың әнисе Бибиөммегөлсем (Бибигөлсем) исемле булган. Әмма аның шагыйрьгә үги ана булуы фәндә ачык мәгълүм түгел.
Дамбал – чалбар.
Алыс – ерак.
Мәргәннәрне – төз атучыларны, укчыларны.
Фәез бабы бикләгән – белемне күңеленә җыйган.
«Җарудә» – Габдулла бине Мозаффар ән-Насавиның «Мөзаһарат әл-кәлимә әл-җәрудә әлләти һийә фин-Назурат» («Назурат («Яктырту») китабыннан шомлы фикерләрне ачыклау») әсәре хакында сүз бара. Ул исә Ш. Мәрҗанинең «Назурат әл-хак фи фәдийәт әл-гашаи вә ин ләм йагаб әш-шәфәкъ» («Шәфәкъ күмелгәндә кичке фарыз намазны үтәүгә бәйле хакыйкатьне яктырту») хезмәтенә тәнкыйть рәвешендә язылган (к.: Юзеев А. Н. Шихаб ад-дин Марджани: мыслитель, религиозный реформатор, просветитель (К 180-летию со дня рождения). – Казань: Иман, 1997. – 60 с.).
Кадәри хәл садак тарткан – көч җиткәнчә, җәя тартып, ук аткан.
Сәһем – ук.
Мөкарин – кушылган.
Фәһем – зиһен, зирәклек.
