bu hind hazilning nima ekanini bilmasdi.
‒ Demak, sizlar Karmenga ketayotganingiz yo‘q ekan-da? – deb so‘radi u birozdan so‘ng.
‒ Yo‘q. Karmenga ketayotganimiz yo‘q, – dedi Paganel.
‒ Mendosga ham bormaysizlarmi?
‒ Mendosga ham bormaymiz.
Shu payt Glenarvan Paganel oldiga kelib, undan Talkav nima deganini va nima uchun to‘xtab qolganini so‘radi.
‒ U biz Karmenga ketyapmizmi, yo Mendosgami, deb so‘radi, – dedi Paganel, unga izoh berib, – bizning Karmenga ham, Mendosga ham bormasligimizni bilib, hayron bo‘lyapti.
‒ Rost, bizning sayohatimiz haqiqatan ham unga qiziq tuyulsa kerak, – dedi Glenarvan.
‒ Shunaqaga o‘xshaydi. Bunday yo‘l yurishda biz hech qayerdan chiqmaymiz, deydi.
‒ Menga qarang, Paganel, ekspeditsiyamizning maqsadini va nima uchun biz doim sharqqa qarab yurishimizni unga tushuntirib berolmaysizmi?
‒ Bu juda qiyin-da, – dedi Paganel, – geografik graduslarning nimaligini u mutlaqo tushunmaydi-ku, hujjatning tarixi esa unga xayoliy narsa bo‘lib tuyuladi.
‒ Qiziq, – dedi mayor jiddiy, – u so‘zlab berilgan voqeani tushunmasmikan, yoki so‘zlab berayotgan odamning so‘ziga tushunmasmikan?
‒ Eh, Mak-Nabbs! – dedi Paganel. – Hali ham siz mening ispancha so‘zlashuvimga shubha bilan qaraysiz-a!
‒ Bir harakat qilib ko‘ring, muhtaram do‘stim! – dedi mayor.
‒ Harakat qilib ko‘raman.
Paganel patagoniyalik oldiga keldi-da, unga ekspeditsiyaning maqsadini tushuntira boshladi. So‘z boyligi yetishmay qolgandan, shuningdek ekspetsiyaning ba’zi jihatlarini hinducha anglatish qiyinligidan va unga ba’zi tafsilotlarni tushuntirshi juda qiyin bo‘lganidan geografiya olimi tez-tez to‘xtab qolardi. Shu payt geografiya olimiga qarash kayf edi: u har xil imo-ishoralar qilar, ispan so‘zlarini iloj boricha aniq talaffuz qilishga tirishar, umuman shunday jon kuydirar ediki, peshonasidan marjon-marjon ter oqardi. So‘z boyligi yetishmay qolganda u qo‘lini ishga soldi. Paganel sakrab otdan tushdi-da, qumga geografik karta chiza boshladi, qumda birin-ketin meridianlar bilan kesishib o‘tgan parallellar, ikki okean, ular o‘rtasidagi materik va undan Karmenga o‘tadigan yo‘l paydo bo‘ldi. Birorta ham o‘qituvchi bunchalik mushkul ahvolga tushmagan bo‘lsa kerak.
Talkav geografning butun xatti-harakatlarini xotirjamlik bilan yaxshilab kuzatib turdi, lekin uning qiyofasidan tushunayotgan-tushunmayotganini bilib bo‘lmasdi.
Geografiya olimining darsi yarim soatdan ortiqroq davom etdi. Nihoyat Paganel jim bo‘ldi, betidan oqib tushayotgan terni artdi-da, patagoniyalikka qaradi.
‒ Tushundimi? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Hozir bilamiz, – dedi Paganel. – Agar tushunmagan bo‘lsa, men yana tushuntirishdan bosh tortmayman.
Talkav qimirlamadi ham, biror og‘iz so‘z ham aytmadi. U shamol sekin-sekin o‘chirib ketayotgan chizma-chiziq kartadan ko‘z uzmas edi.
‒ Xo‘sh? – deb so‘radi Paganel.
Talkav uning savolini eshitmagandek turardi. Geografiya olimi mayorning lablaridagi istehzoli tabassumni ko‘rib, juda xafa bo‘lib ketdi va o‘zining geografiya darsini yana qayta boshdan boshlamoqchi bo‘lgan ediki, patagoniyalik uni imo bilan to‘xtatdi.
‒ Sizlar asir kishini axtarib yuribsizlar, shundaymi? – deb so‘radi u.
‒ Ha, – dedi Paganel.
‒ Uni kunbotishdan kunchiqishga boradigan mana shu to‘g‘ri chiziqdan qidiriyapsiz, a? – deb so‘radi Talkav, g‘arbdan sharqqa degan tushunchani hinduchasiga aytib.
‒ Ha, balli.
‒ Asirning sirini bahaybat dengiz to‘lqinlariga sizning xudoyingiz topshirganmi?
‒ Ha, xuddi shunday.
‒ Unaqa bo‘lsa, aytgani kelsin, – dedi Talkav, hatto biroz tantana bilan, – sharqqa qarab boraveramiz, agar lozim bo‘lsa quyoshgacha ham boramiz.
Shogirdining so‘zlaridan o‘zida yo‘q quvonib ketgan Paganel uning so‘zlarini darrov hamrohlariga tarjima qilib berdi.
‒ Muncha ham aqli raso xalq ekan bular! – deb qo‘shib qo‘ydi u. – Aminmanki, mening vatanimdagi har bir yigirmata dehqondan o‘n to‘qqiztasi hozirgi gaplarimga tushunmagan bo‘lardi.
Glenarvan Paganeldan: so‘rab ko‘ring-chi, patagoniyalik u yer-bu yerda pampaslardagi hindular qo‘liga chet ellik kishilar asir tushgan-tushmaganini eshitmadimi ekan, deb iltimos qildi. Paganel hindu yo‘l boshlovchidan buni so‘rab, javob kutib turdi.
‒ Ehtimol, – dedi patagoniyalik.
Bu javob darhol ingliz tiliga tarjima qilindi, shunda yetti sayohatchining hammasi patagoniyalikni o‘rab olib, unga savol nazari bilan tikilib qoldilar.
Paganel hayajonlanib va ispancha so‘zlarni zo‘rg‘a topib, ketma-ket savol bera boshladi. Uning xotirjam va vazmin hinduning betiga tikilgan ko‘zlari Talkav javob bermasidan oldinroq uning aytmoqchi bo‘lgan gapini bilib olmoqchiday tuyulardi.
Patagoniyalikning har bir ispancha so‘zini geografiya olimi darhol ingliz tilida takrorlardi, shuning uchun uning hamrohlari ham Talkavning javoblariga o‘z ona tilida eshitgandek quloq solib turdilar.
Paganel:
‒ O‘sha asir kim edi? – deb so‘radi.
‒ U ajnabiy kishi, yevropalik edi, – deb javob berdi Talkav.
‒ Uni o‘zingiz ko‘rganmisiz?
‒ Yo‘q, lekin uning to‘g‘risida yurgan hindularning hikoyalarini eshitganman. U jasur odam edi. Uning yuragi buqaning yuragidek edi.
‒ Buqaning yuragi! – deb takrorladi Paganel. – Patagoniya tili buncha ham ajoyib til-a! Tushunyapsizmi, do‘stlarim? U «dovyurak odam edi» demoqchi!
‒ Otam! Mening otam! – deb qichqirib yubordi Robert Grant. Keyin Paganelga o‘girilib: – Ispanchada: «Mening otam» degan gapni nima deyiladi? – deb so‘radi.
‒ Es mio padre, – deb javob berdi geografiya olimi.
Shunda Robert Talkavning qo‘lidan ushlab, mehribonlik bilan:
‒ Es mio padre! – dedi.
‒ Suvo padre!?73 – dedi patagoniyalik va uning chehrasi yorishib ketdi.
U bolani quchoqlab, egardan ko‘tarib oldi-da, unga ham ajablanib, ham mehribonlik bilan qaray boshladi. Hinduning xotirjam, aqlli chehrasida achinish alomatlari ko‘rindi.
Lekin Paganelning savollari hali tugamagan edi. Asir qayerda edi? U nima bilan band edi? Talkav bu to‘g‘ridagi gapni qachon eshitgan? Bu savollar Paganelga tinchlik bermasdi. Javobini ham darhol eshitdi. Paganel yevropalik kishining Kolorado va Rio-Negro daryolari o‘rtasida ko‘chib yuradigan
Uning otasimi!?
