ердан олиб, Исмоил Зоҳидга қаради:
– Устоз, бетаҳорат юрмасмен.
– Балли! Ундай бўлса, кел, мана бу сатрдан бошлаб ўқи-чи? – Исмоил Зоҳид кўрсаткич бармоғи билан зарли нақшлар билан безалган саҳифадаги сурага ишора қилди.
Ҳусайн лавҳ олдига бориб, “Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм” деб чўк тушди. Саҳифага бир назар ташлади-да:
– Наҳл сураси, қирқ тўртинчи оят, – деб бошини эгди.
Бир-икки сатр ўқиди. Шундан сўнг кўзини юмиб, тиловат қила бошлади.
Исмоил Зоҳид Ҳусайнга тикилганича тошдек қотиб қолди. Боланинг тиниқ, беғубор овози, оҳангларга йўғрилган талаффузи юрагининг туб-тубигача етиб борди. Унинг кўзларидан ёш томчилади.
– Суранинг тафсирин20 англадингми? – деди бироз сукутдан сўнг.
– Шундай, тақсир, – Ҳусайн бир ютиниб олди. – “(Биз пайғамбарларни) ҳужжатлар ва китоблар билан (юборганмиз). Сизга эса одамларга нозил қилинган (маълумотлар)ни баён (тафсир) қилиб беришингиз учун ва тафаккур қилсинлар, деб бу зикрни (Қуръонни) нозил қилдик”21.
– Фиқҳ – энг мўътабар илмлардан биридур. Шуни ҳам билурмисен?
– “Фиқҳ”нинг маъноси – билмоқ, фаҳмламоқ ва англамоқдур.
– “Фиқҳ”нинг лисоний маъносин шундай демоғимиз тўғри. Уламолар22 “Охират саодатига эришмоқ учун, аниқ шаръий далиллар асосида фаръий23 амалий ҳукмларни чиқариб олмоқ”, дея таъриф берадилар. Фиқҳ – мусулмон кишиси зиммасидаги ҳаётнинг турфа соҳаларида дуч келадургон юмуш ҳамда ибодатларни тартибловчи илмдур.
Исмоил Зоҳид яна анча тафсирларни баён қилди. Баъзан тўхтаб, Ҳусайнга савол билан мурожаат этар, тушунган ё тушунмаганини сўрар эди. Ҳусайн эшитганларини сўзма-сўз такрорлаб, англаганларини муфассал баён қилиб борди. Ниҳоят, Исмоил Зоҳид бир муддат ўйга чўмиб қолди. Абдуллоҳ томоқ қириб, фақиҳга юзланди:
– Тақсир, шогирдликка қабул қилурмисиз?
Исмоил Зоҳид унга жилмайиб қаради:
– Илк мухтасар таҳсилимиз якунланди. Келаси сафар иншооллоҳ “Усул ал-фиқҳ” сабоғин бошлармиз.
* * *
Бухоронинг етти дарвозаси бутун оламга очилган эди. Шариф шаҳарга турли юртлардан савдогарларнинг карвонлари кириб келади. Денгизлар, дарёлар, тоғу тошлар, қумли саҳролардан ўтган бу карвонлар билан юзлаб, минглаб одамлар шаҳарнинг муборак заминига ташриф буюради. Улар орасида номдор олиму фозиллар ҳам бор.
Кунлардан бирида Абдуллоҳ ибн Ҳасан уйига бир файласуфни бошлаб келди. Унинг исми Абу Абдуллоҳ Нотилий эди. Ўрта ёшлардан ўтган бу киши уй эгаси билан деярли тенгдош экан. Илмли ва кўпни кўрган жаҳонгашталиги унинг юз-кўзи, дадил ва мулозаматсиз гапиришидан ҳам билиниб турарди. Меҳмонхонага шоҳи кўрпачалар солиниб, дастурхон ёзилди. Нотилий уй тўридаги тўрт қават қилиб солинган кўрпачага ўтирди. Унинг ёнбошидан отаси, қуйидан Ҳусайн жой олишди. Ҳусайн ёши улуғ меҳмонга ҳурмат юзасидан бошини бироз эгиб ўтирди. Бироқ бўлажак устозини зўр қизиқиш билан зимдан кузатарди.
Нотилийнинг
