эккан деҳқонлар шошилинч ҳосил йиғмоққа киришадилар Уларнинг кўпчилиги “муқосама” солиғига шартлашган бўлиб, бунда ҳосилнинг учдан бир қисмини солиқчилар ихтиёрига топширишар эди.
Хирож тўплаш бошланганига ўн кун бўлар-бўлмас Абдуллоҳ ибн Ҳасанни тонг саҳарлаб қози17 чақиртирди. Зармуҳаммад ибн Юсуф исмли бу қози билимдонлиги, ҳақгўйлиги билан Бухорода танилган. Абдуллоҳ унинг ҳузурига кирганида қозининг кайфияти ёмонлигини сезиб, ҳушёр тортди. Қози унинг саломига базўр алик олди.
– Хурмитанга хирож тўпламоққа кимни йўллаган эдингиз? – деди дабдурустдан.
Абдуллоҳнинг юраги бир қалқиб тушди. Хурмитанга юборган мулозимидан ўзининг ҳам кўнгли тўлмай юрган эди.
– Жаббор ибн Азларни, – деди оҳиста.
– Хурмитанлик деҳқонлар норозилик билан Девони муставфийга келганлар! Бунга не дейсиз?!
Абдуллоҳ нима деб жавоб қилишни билмасдан кўзини ерга тикди.
– Биламен, сиз ҳалол иш олиб борасиз, – Зармуҳаммад ибн Юсуфнинг гап оҳанги бироз юмшади. – Шу боисдан энг одил қарорга келдик. Хурмитанга ўзингиз бориб, ҳақни қарор топтирурсиз. Зудлик билан йўлга тушинг!
Абдуллоҳ ибн Ҳасан олиму фозил, халқнинг ҳурматига сазовор қозининг таънасини эшитиб ботинан эзилди. Аммо, айб ўзида, Жаббор ибн Азларнинг феълини яхши билар эди; ғаддорлиги, олчоқлигини ҳам. Уни мулозимлар етишмагани боисдан Хурмитанга жўнатди. “Ўзим назорат қиламан”, деб ўйлаган эди. Тилёғламалиги кўзини кўр қилиб қўйди. Нопок ишларини билиб юрса ҳам Девондаги хизматидан четлатмади. Мана оқибат! Адолатпеша қозининг олдида ўзининг бўйни эгилди. Энди унга шафқат қилса, давлатга хиёнат билан баробар бўлур.
Абдуллоҳ шошилинч тадорик кўриб, дарҳол йўлга тушди. У минган тўриқ от Бухоро шаҳридан чиқаверишдаги Руди зар анҳорига етиб келганда кун эндигина кўтарила бошлаганди. От кўприк олдида тўхтаб қолди. Абдуллоҳ анҳорда тўлиб оқаётган сувга қараб ўйга чўмди: “Ажаб, одамларнинг қиёфалари бир-бирларига ўхшаши мумкин экан-у, ботинлари турлича. Хурмитан, Афшонада истиқомат қилганида хушфеъл, бағри кенг одамларни кўп кўрди. Улар бутунлай ўзгача инсонлар. Қалъа мулозимлари орасида эса фитна-фужур, қаллоблик болалаган. Гарчи, улар авом халқдан саводли, зукко бўлсаларда… Жаббор ибн Азлар ўзи билан тенгдош, ҳаётнинг паст-баландини кўрган. Бироқ, ҳануз нафсини тия олмайди. Ёшига ёш қўшилган сайин қинғирлиги ортиб бормоқда. Энди қатъий чора кўрмаса бўлмас. Зотан, қози ҳазратларининг талаблари ҳам шундай”.
Руди зар анҳори тўлиб оқарди. Тиниқ сувнинг қирғоққа урилгандаги шовқини эшитилди. Отини ниқтаб, тахта кўприкдан ўта бошлади. Абдуллоҳнинг юзига салқин ҳаво урилди. От кўприкдан ўтгандан сўнг жадал йўртиб кетди. Бу пайтда унинг ёши элликка яқинлаб қолганди. Аммо, ҳали бақувват, соғлом. Куз ҳавосида отда йўл юрмоқ унчалик ҳам машаққатли эмас. Тўхтамасдан илгарилаб, йўлдаги қишлоқлардан бирида тушлик қилди. Аср олдидан манзилга яқинлаб қолди.
Наҳр ул-Бухородан ўтаётганида Хурмитандаги кўҳна қалъа харобалари кўринди. Қадимги
