besh bolali! – degan ovoz eshitildi qulog‘imga. Bir cho‘chib tushib, atrofga alanglab qarasam, pastda Hayit kalla turibdi. Eshagiga yantoq ortib, ustiga minib ham olibdi, – ja boshingni egib, nimalar haqida o‘ylayapsan, yo yangi latifa to‘qiyapsanmi?
– Ha, yangi latifa to‘qiyapman, – deb yolgon gapirdim.
– Qani ayt-chi.
– Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, Hayit kalla degan bir afandi bo‘lgan ekan, – deb gap boshladim.
– Senga o‘xshab beshta bolasiyam bo‘lganmikan? – kesatib dedi Hayit kalla.
– Yo‘q, senga o‘xshab bitta urg‘ochi eshagi bor ekan.
– Xo‘sh, keyin nima bo‘libdi?
– Keyin daladan eshagiga yantoq yuklab kelayotgan ekan, to‘satdan o‘t chiqib, alanga ichida qolibdi. Sakrab eshakdan tushib, nima der emish degin?
– Xo‘sh, nima dermish?
– Eshagiga qarab: «Esing bo‘lsa o‘zingni suvga tashla!» – deb baqirarmish…
Hayit kalla afanding ham o‘zingga o‘xshagan bemaza ekan deb, eshagini yo‘rg‘alatib jo‘nab ketdi. Men negadir xafaroq bo‘lib qoldim. Nega desangiz, shu paytda kim bilan bo‘lsa ham birpas gaplashgim kelayotgan edi… Yoki jarlik orqasiga borib varrak uchirayotganlarga qo‘shilsammikan… Yo‘q, u yoqqa hecham bormayman, Akrom bilag‘onga qo‘shilib, boshqa bolalar ham: «Oyimqiz keldi» – deb meni masxara qilishadi… Undan ko‘ra shu yerda, tomda o‘zimga-o‘zim latifalar aytib, o‘zimni-o‘zim kuldirib mazza qilib o‘tiraverganim yaxshi… Bir bor ekan, bir yo‘q ekan bir afandi bo‘lgan ekan, qo‘shnisi g‘alvir so‘rab chiqsa: «G‘alvirga suv quyib qo‘yganman» debdi, «Ie, g‘alvirgayam suv quyiladimi» desa, «bergisi kelmagandan keyin har narsa quysa ham bo‘laveradi», dermish…
– Hu Mirza aka! – degan ovoz eshitilib qoldi ko‘chadan. O‘rnimdan turib qarasam, qo‘ltiqtayog‘iga suyanganicha kolxozimizning qorovuli To‘ron amaki turibdi. O‘ziga o‘xshagan cho‘loq oti bor edi, ko‘rinmaydi, piyoda kelganga o‘xshaydi.
– Nima deysiz? – dedim.
– Uqachapolvon qayerda? – so‘radi qorovul.
Uqachapolvon… kechirasiz, mening otam bo‘ladi. Otam, bechoraga ham xuddi menga o‘xshatib roppa-rosa beshta laqab qo‘yishgan.
– Otang qayerda, deyapman?
– Qirda dedim-ku!
– Oying-chi?
– Traktor xaydayapti.
– Dadangga chaqiruv qog‘ozi bor, tezda yetkazish kerak.
Qorovul chaqiruv qog‘ozini qo‘ltiqtayog‘ining uchiga ilib tomga uzatdi-da, otamga tezda yetkazishimni qayta-qayta tayinlab, o‘zi jo‘nab ketdi… O‘tirgan joyimda o‘tirib qoldim. Juda g‘alati bo‘lib ketyapman, xafamanmi, xursandmanmi, o‘zim ham bilmayman, yig‘lashim kerakmi kulishim kerakmi, ishonsangiz, bunisiniyam bilmayman. Makkani qopga solib, pastga olib tushdimda, eshakni to‘qimlab, dalaga, opamning oldiga qarab choptirib ketdim.
ESHAK MINGAN XABARCHI
Eshagimning o‘lar-qolariga ham qaramay ketma-ket xala bosib, qamchilab uchirib ketyapman. Bu xabarni tezroq opamga yetkazishim kerak otamning oldiga esa hozir borib bo‘lmaydi, juda uzoqda, qirning tagida! Armiyaga olsa nima bo‘pti? Hammaning otasini olganda, mening otamni ham olishlari aniq edi-ku! Qishlogimizda uch yuz xonadon bor, shu xonadonlardan hozir uch yuz yigit urushga ketgan. Har bir uydan bittadan. Parpi buvamning uch o‘g‘li ketgan. To‘lg‘on xolamning ikki o‘g‘li, ukasi …hammasi bo‘lib ulardan ham uch kishi urushyapti, demak bizdan ham bir kishi borib urushishi kerak-da, sal kattaroq bo‘lganimda-ku, o‘zim borardim-a, belimda qalin remen, yelkamda o‘qdon, qo‘limda miltiq, oh qanday yaxshi bo‘lardi-ya! Ana undan keyin birortasi meni mazax qilolmagan bo‘lardi… Lekin bari bir opam javob bermaydi-da, men ketib qolsam idish-tovoqlarni kim yuvadi, ukalarimga kim qaraydi? Mollar-chi, xo‘sh, eshakning tagini kim tozalaydi? «Yo‘q, men urushga bormayman, traktorchi bo‘laman» o‘shanda opam uyda qolib ukalarimga qaraydi, kirniyam o‘zi yuvadi, yamoqniyam o‘zi qiladi, to‘yib-to‘yib uxlab oladi, hozir, mana bir yil bo‘lib qolyapti, uyquga hech to‘ymaydi.
Eshagim goh yo‘rg‘alab, goh, chopqillab boryapti, o‘zim bo‘lsam har xil o‘ylar qanotida olislarga uchaman, qarang-a, dalalar juda gashtli bo‘lib ketibdi. Ariqlar bo‘yida o‘tlar ko‘karib, chuchmo‘malar gullabdi, qizchalar, ukam tengi bolalar to‘p-to‘p bo‘lib jag‘-jag‘, otquloq uzishyapti, ko‘k beda terishyapti. Kattalar ho‘kiz qo‘shib, ot qo‘shib yer haydashadi. Ayollar chopaymi-chopmaymi deb, darmonsiz ketmon urib, yer tekislashadi. Zambilda tuproq tashiyotganlar ham ko‘p.
– Cho‘, eshagim! – deb xala bosaman, eshagim yana yo‘rtib ketadi.
Xayriyat yaqinginadan traktorning tarillagan ovozi eshitilib qoldi. Demak opam shu atrofda. Hozir ko‘raman uni, hozir! Lekin bu xabarni qanday aytaman unga, xafa bo‘lib yig‘lashga tushmasmikan, opajonim hecham yig‘lamasa, ko‘zlarida hecham yosh ko‘rmasam deyman. Hu ana, traktor ham yaqqolroq ko‘rinib qoldi, o‘xho‘, ishlar kattaku! Traktorga bir yo‘la uch ayol minib olibdi. Opam rulda, qolganlari yonida – tik turib ketishyapti, mazza qilib kataysa qilishayotganga o‘xshaydi.
Ukalarim beriroqda, katta qari tutning tagida o‘ynab o‘tirishgan ekan. Robiya hali aytganimdek endigina ikkiga kiryapti. O‘shani ovuntirib o‘tirish uchun Zulayho ataylab maktabga bormaydi. Zulayho bormayaptiku, deb bahona qilib, Usmon ham o‘qishni yig‘ishtirib qo‘ygan hisob. Hozir hamma ukalarim tut tagida jamuljam bo‘lib o‘ynab o‘tirishibdi. Robinisa uxlab qolibdi, dadamning eski choponiga o‘rab qo‘yishganidan bildim. Zulayho bilan Usmon bo‘lsa, to‘ptosh o‘yiniga berilib ketishibdi. Omon ariq ichida g‘imirlab endigina nish urgan yalpizlarning uchini chimdib yuribdi. Ukalarim o‘yinga shunaqangi berilib ketishibdiki, yonginalarida eshakdan tushib, qancha mahal tikilib turdim hamki, sezishmadi. Bir mahal Usmon boshini ko‘tardi:
– Voy, akam kelibdi! – deb irg‘ishlab o‘rnidan turib ketdi. Bilmadim, negadir shu ukamning mehri menga sal boshqacharoq. Bir xil bolalarga o‘xshab yig‘laganda otam yoki opam deb yig‘lamaydi, yo‘q, akam, akajonim deb yig‘laydi. Bitta-yarimtasi xafa qilgudek bo‘lsa ham, «Hali qarab turgin, Orif akam kelsin, ta’ziringni berib qo‘yadi» deb maqtanadi. O‘ziyam yo‘rgakdan chiqibdiki, men bilan birga, mening yelkamda katta bo‘ldi desam ishonavering. Usmon darrov arz-dod qilishga tushdi:
– Aka, Zulayhoni qarang, qizil toshlarimni olib qo‘ydi!
– Hecham-da, – o‘zini oqladi Zulayho, – men ularni o‘ynab yutib oldim.
– Sen g‘irrom o‘ynaysan!
– O‘zing o‘ynashni bilmaysan-ku! – bo‘sh kelmadi Zulayho. Ovozimizni eshitib, ariq ichida piypalanib yurgan Omon ham oldimizga yugurib keldi.
– Aka, akajon, – deb u ham arz qila ketdi, – Zulayho bilan Usmoningiz nonimni yeb qo‘yishdi.
– Yo‘g‘-e, – dedim ishonqiramay.
– Rost, o‘lay agar, mana, ishonmasangiz qornimni ko‘ring, juda och! – shunday deb Omon etagini ko‘tarib palapon bo‘lgan chumchuq bolaning qornidek qip-qizarib irg‘ib
