ва унинг Мансур Ҳаллож қарашлари билан боғлиқ жиҳатлари йўқлигини эътироф этиб, «Фориснинг кимлигидан қатъи назар, кимки Аллоҳнинг бирлиги ва ҳақлигига қарши гапирар экан, унинг динга ҳеч қандай алоқаси йўқдир» деб, уларнинг нафақат тасаввуф, ҳатто динга алоқаси йўқлиги, айниқса, руҳ масаласида адашганликларини қайд этган.
Рифоия тариқатига басралик сўфий Саййид Аҳмад Рифоий (ваф. 578/1182 й.) асос солган. Яқин Шарқ, Эрон, Туркияда кенг тарқалган.
Шозилия тариқати асосчиси Шайх Абулҳасан Мағрибий Шозилий (ваф. 654/1256 й.) бўлиб, «муҳаббат», «маърифат», «тавҳид», «иймон» масалаларини таҳлил этган. Ваъзларида Аллоҳдан қўрқиш, шариат кўрсатмаларига қатъий риоя этиш, суннатни бажариш, дунё лаззатларидан юз ўгиришга даъват этган. Шозилия ҳозирда Шимолий Африкадаги энг йирик сўфийлик тариқати ҳисобланади.
Бадавия тариқатига мисрлик Саййид Аҳмад Бадавий (ваф. 675/1276 й.) асос солган. Тариқат Мисрда кенг тарқалган.
Чиштия тариқатига Хожа Абу Исҳоқ Шомий (ваф. 491/1097 й.) асос солган. Ҳиндистонда кенг тарқалган. Тариқат йўли шариат, тариқат, ҳақиқат босқичидан иборат. Шунингдек, фақр, қаноат, риёзат, самоъга амал қилинади. Тариқат пешвоси Муйниддин Чиштий (XII асрда яшаган) Ҳирот яқинида туғилиб, Бухоро ва Самарқанд мадрасаларида ўқиган. Сўнг Бағдодга борган. Машҳур шайх Хожа Усмон Ҳоруний ҳузурида йигирма йил хизмат қилиб, унинг қўлидан хирқа кийган. Ҳиндистонга бориб, ўзининг сўфийлик мактабини яратган. Муйниддин Чиштий фикрича, Аллоҳ барчани тенг яратгани учун бандалари баробар яшаши зарур. Шунинг учун дардмандларга дармон бўлиш, очларни тўйдириш олийжаноб инсоний фазилатдир. Уларнинг ақидасича, ҳар бир мўмин «дарёдек сахий», «офтобдек нурпош», «заминдек таъзим-тавазуъ»да бўлиши даркор. Зеро, Аллоҳ ана шундай бандаларини севади.
Чиштия тариқатининг кенг ёйилишида Шайх Низомуддин Авлиёнинг (ваф. 726/1325 й.) таъсири катта бўлган.
Суҳравардия тариқатига Шиҳобуддин Суҳравардий (ваф. 539/1144 й.) асос солган. Тариқат Эрон, Покистон, Ҳиндистон, Афғонистонда кенг тарқалган. Унинг асосини ибодат, зуҳд ва мужоҳада ташкил этади. Абдураҳмон Жомий Шайх Суҳравардийни «зоҳир ва ботин илмларда барча улуғ шайхларнинг устози, раббоний олим, нурлар манбаи, ҳақиқат таржимони» деб таърифлаган. Унинг «Авориф улмаориф» китоби сўфийликнинг тамал манбаси ҳисобланиб, ирфон, ахлоқ ва руҳият тарбияси амалиётига бағишланган. Суҳравардия силсиласи Ҳиндистонда Баҳоуддин Закариё Мўлтоний томонидан ривожлантирилган. Ҳозир ҳам Покистон, Ҳиндистон ва Афғонистонда суҳравардия таълимотининг давомчилари бор.
Қодирия тариқатига машҳур шайх, «Ғавс ул-аъзам» Абдулқодир Жийлоний (ваф. 562/1166 й.) асос солган. Тариқат Ироқ, Мовароуннаҳр ва Хуросонда, жумладан, Фарғона водийсида кенг тарқалган. Абдулқодир Жийлоний тасаввуфдаги «ҳушёрлик» мақомини ривожлантириб, «саховат», «ризо», «сабр», «ишорат», «ғурбат», «саёҳат», «фақр» каби масалаларга эътибор қаратган.
Қодирия таълимотининг асосини қалб риёзати ташкил этади. Бу таълимотнинг кўп жиҳатлари
