десең болады.Археологиялық мәліметтерді талдай отырып, отырықшылық қоныстар Қазақстанның ең шеткерi аймақтарында да болғанын айту керек. Осы аймақтағы көптеген көне архитектуралық ескерткiштер, қоныстар қалдықтары мен суландыру каналдарының қалдықтары өткен замандарда тұтас бiрқатар мәдени-экономикалық ошақтардың болғанын бiлдiредi.
Бұл жайлы Шахнамеде түркiлердегi күмбезді құрылыс жайында (2-сурет):
Дигар су Афросиоб ва Сепох
Чу Пирон Ба Гарсиуз кинехох
Бе хар гуше гонбади сохте
Сараш ро бо барондар афрохте.
Келесі бетте Афрасиаб пен әскер
Пиран мен Гарсиуз сияқты кекшіл батырлар
Әр бұрышқа күмбез салды
Ұшы аспанмен таласқан.
Тұрандықтардың басқа елдермен тығыз экономикалық қарым-қатынаста болғандығына жырда кездесетін тұтыну тауарлары мен қару-жарақтардың шығу тектерін әр елден екендігі дәлел бола алады. Мысалы, дибой чини, чатре хенди, чочи камон, пулоде чини, сепархой чини, шамшире хенди, аспоне този, яғни қытай жiбегi, үнді шатыры, шаш садағы, қытай болаты, қытай қалқаны, үнді семсері, хаданг оғы, таз-тәжік жылқылары, кабул қанжары болып келеді.
Рүстем Тұранға, Хотанға саудагер болып келіп, Бижанды құтқаруға келгенде одан жергiлiктiлер кімсің, қайдансың деп сұрағанда:
Бе бозоргони зе Ирон бе Тур
Бе пеймудам ин рохе душвор ва дур.
Форушанде ам хам харидор низ
… Харам чорпой ва форушам гохар.
Саудамен келгем Ираннан Тұранға,
Қиын да қауіпті жолдардан өттім
Әрі сатамын, сатып аламын,
Мал аламын, гаухар сатамын, –
деп көшпенділерден мал өнiмдерiн алғандығын көрсетті.
«Шахнамеде» автор ирандықтар мен тұрандықтарды кейде ортақ дүниетанымға ие етiп көрсетеді. Жырда тұрандықтар ирандықтар өздерiнiң ресми хаттарын жазғанда оны күн мен айдың жаратушысы атынан бастайды:
Бе номе худованде хуршид ва мох (күн мен айдың жаратушысы атынан).
Күн мен айды қасиетті санау бiршама түркі халықтарында, солардың ішінде қазақ халқында да әлi күнге дейiн сақталған дәстүр. Зерттеушiлердiң пiкiрiнше, оңтүстік Сiбiрдi мекендейтін шор, алтай, хакас халықтарында осы дәстүрдің сарқыншақтары молынан кездеседі. Адамдар әлемі – бұл күн мен ай жарық қылатын әлем. Төменгі әлем жарық емес не нашар жарықталған. Жер әлемінде күн мен ай – уақыт өлшемі. Түркiлер босанатын әйел туралы айтқанда aй-күнi жеткен дейді, ай туғанда сәлем беріп, «ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа» дейді.
Жырдың кейiнгi бөлiктерiнде тұрандықтар мен ирандықтар екі дүниетаным өкiлдерi ретінде суреттелетiн жерлер аз емес. Бұған басты себеп ирандықтардың зороастризм дiнiне жаппай кіруімен байланысты болар.
Мысалы:
Гарсиуз айтады: До кешвар – иеки оташ, ва дигар об.
Екі ел – бiрi от, екiншiсi су.
Жырда сондай-ақ көне түркілердің негiзгi сенім нысаны болған Тәңірі – Аспан ұғымы жайлы да мәліметтер кездеседі. Жырдың «Ескендір патшалығы» тарауында:
Аз ин пас биояд иеки номдар,
Зе
