насці, усю рускую літаратуру ХІХ стагоддзя на такі ўзорны, праўдзівы паказ, якім потым абрадавала свет эпапея Л. М. Талстога «Вайна і мір». Пушкінскай традыцыі мастацкага адкрыцця и адлюстравання праўды гісторыі заабавязвалася і ХХ стагоддзе, абавязваецца і наша ХХІ. І, пэўна, у адкрыцці і асэнсаванні праўды гісторыі яшчэ больш абавязваюць урокі яе паказу ў цэлым у ХХ стагоддзі і, у прыватнасці, за 70-годдзе развіцця літаратуры ў савецкі час. Канешне, быў розны вопыт у 20-я гады, у 30-я, у вайну, у пяць пасляваенных дзесяцігоддзяў. Розны не толькі ў літаратуры, але і ў гісторыі, канцэпцыю якой мяняла кан’юнктура.
Да вайны я, напрыклад, скончыў тры класы і памятаю, якой была трактоўка гісторыі Сярэдняй Азіі, Каўказа: пакарэнне, заваёва іх. А што пісалася пра Каўказ, Туркменістан, Узбекістан у пасляваенны час, з 50-х гадоў? Ніякага пакарэння! Супраціву пакарэнню царом не было ні ў Грузіі, ні ў Арменіі, ні ў Туркменіі, ні ва Узбекістане. Уз’яднанне – добраахвотнае ўз’яднанне з Расеяй! СССР пры сваім узнікненні меў дабравольную цягу народаў…
О, як распісвалася шчасце ўз’яднання! Сваю ролю, несумненна, іграла прапаганда 1939 года, якая не шкадавала фарбаў для паказу шчаслівага ўз’яднання Заходняй Беларусі з Усходняй і Заходняй Украіны з Усходняй. Той вераснёўскі міф, несумненна, спрыяў у пасляваенны час і ўзнікненню міфаў аб уз’яднанні Каўказа, народаў Сярэдняй Азіі.
На долю майго пакалення не выпала ведаць, як адлюстроўвалі рэвалюцыю, Грамадзянскую вайну ў 20-я гады, напрыклад, Арцём Вясёлы, Ісаак Бабель: ні «Гуляй-Поля», ні «Расіі, кроўю ўмытай» першага, ні «Канарміі» другога мы тады не чыталі, а чыталі «Разгром» Аляксандра Фадзеева, «Жалезны паток» Аляксандра Серафімовіча, «Як гартавалася сталь» Мікалая Астроўскага і поўнай праўды аб Грамадзянскай вайне не ведалі.
У 30-я гады, у блізкім пярэдадні Вялікай Айчыннай, шырокім патокам пайшоў гістарычны раман. Так, 1941 годам датуецца трылогія Вячаслава Шышкова «Пугачоў», раман «Дзмітрый Данской» Сяргея Барадзіна, «Амур-бацюшка», «Цунамі» Мікалая Задорнага. Гэтыя цікавыя творы былі, па сутнасці, плёнам сацыяльнага заказу. Ішла паэтызацыя гераізму, класавай нянавісці, ваяўнічасці, праўда, не без вульгарызацыі. Але калі назіраецца вульгарызацыя, то ці ж захоўваецца праўда гісторыі? У часы росквіту культу Сталіна ішла манументалізацыя вобраза тырана Івана ІV Жахлівага – ідэалізацыя яго як дзяржаўнага дзеяча, нягледзячы на жудасныя крывавыя сродкі, якімі ён нібыта мацаваў дзяржаву, нягледзячы на амаральнасць, дэмагогію, ілжывасць, двухаблічнасць. Ці ж гэтым зацвярджалася праўда? Тыранствам Івана ІV Сталін апраўдваў сваё тыранства.
Але звернемся да ўзорнасці «Вайны і міру» Л. М. Талстога. Ці займела руская літаратура і ці мае наша беларуская падобны ўзор мастацкай праўды аб Айчыннай вайне 1941–1945 гадоў? Калі пад адной вокладкай, то не мае. Шырокую панараму паказу той вайны ўсё ж мае, адно што пад многімі вокладкамі, ад многіх аўтараў. У цэлым у 2-й палове ХХ стагоддзя адбывалася набліжэнне да праўдзівага паказу вайны. Але як дэфармаваў у нас тую праўду міф аб кіруючай ролі ў перамозе над фашызмам камуністаў, камісараў, партыі, дружбы народаў увогуле! Сярод герояў-франтавікоў не мог не быць першым – ці адным з першых – грузін; калі ваеннапалонныя – то спрэс здраднікі (бо гэта быў погляд Сталіна); немцы – як доўга – ніякімі разумнікамі не былі і не маглі быць; хто апынуўся пад акупацыяй – падазрэнні да таго не канчаліся… Вельмі цяжка было гаварыць праўду аб вайне, ці ж не засведчыў гэта вопыт Васіля Быкава?
Гаварыць усю праўду аб вайне цяжка і сёння. Мы памятаем, як крытыкаваўся Іван Чыгрынаў, калі першы напісаў апавяданне пра паліцая. А як скрыгатала зубамі крытыка, калі Алесь Адамовіч выдаў аповесць «Карнікі» – нібы не вайною яна спароджана, нібы праўду гэтага твора не дапаўняла Адамовічава кніга «Vіxі» – старонкамі пра Сталіна і Гітлера?
Увогуле ў нас дасюль заставалася і застаецца недастаткова раскрытай праўда аб партызаншчыне ў Беларусі, аб падполлі ў гарадах, аб акупацыі. Так, доўгі час адзіным творам аб атмасферы акупацыйнага часу заставаўся раман Івана Навуменкі «Сорак трэці». Раман «Плач перапёлкі» Івана Чыгрынава быў аб 41-м годзе. Ён, як і «Сорак трэці», – пра ўсходнія вобласці Беларусі, паказваў, як фашысты аднаўлялі там калгасы.
Толькі летась з’явілася трылогія Васіля Якавенкі «Пакутны век», і сітуацыю ў літаратуры яна значна мяняе. Як Навуменка і Чыгрынаў, аўтар трылогіі сам з Усходняй Беларусі, родам са Светлагорскага раёна. А ў цэнтры ягонай трылогіі – Заходняе Палессе, Брэстчына, пільным вокам убачанае і паказанае мястэчка Моталь. Галоўныя героі – ураджэнцы Моталя Пятро Рамановіч (Пісарчук), Барыс Рамановіч, капітан Сяргей Калінічэнка, айцец Георгій, Данік Плюнгер. Але тут жа і род Скірмунтаў, памешчык Раман Скірмунт, былы член Дзяржаўнай Думы, стаяў каля вытокаў фарміравання нацыянальных сіл і ўтварэння Беларускай Народнай Рэспублікі.
Гэта трылогія – твор, можна сказаць, усебеларускі, эпапея нацыянальнай гісторыі, даваеннага часу, 1939 года, Другой сусветнай вайны, пасляваенных падзей і характараў. У полі зроку аўтара тэрыторыя ўсяе Беларусі, яе мінулае і сучаснасць. У эпапею ўсеславянскую, усееўрапейскую гэты
