ён.
– Так-так, – пагадзіўся я. – Да смяротнай шкадобы!
– У мяне ёсць кніга Гумілёва. – Максім прыпыніў крок, разглядаючы яркі, дзівосна сатканы з апалай лістоты дыван. – Гумілёў піша пра старажытныя плямёны, ды не абмінае ўвагай і нас. У беларусах ён бачыць самавітае старажытнарускае, варта толькі падкрэсліць – не расейскае, а наша племя, якое, мала змяніўшыся, сягнула аж сюды, у наша стагоддзе. Яго не закранулі, прынамсі, не згвалцілі і не разубожылі ні татарска-акерманскія орды з поўдня, ні нямецкія рыцары, якім далі запамінальны ўрок пры Грунвальдзе. Я думаю, дарэчы было б сказаць, што і палякі яго не растварылі…
– Так-так, як і расейцы таксама! – жыва падтрымаў нітку размовы Лявон.
– Але ж Гумілёў карыстаецца тэрмінам «пасіянарнасць», што азначае высокі дух, нацыянальны ўздым, перыяд актыўнай творчай рупнасці. Ён падводзіць да думкі, што Беларусь дажыла да сваёй апошняй фазы, ператвараючыся ў старажытнаславянскі запаведнік.
– Адным словам, ад народа, дзяржавы, культуры застаўся гістарычны рэлікт?..
– Амаль што… Пасіянарнасць згасла, як згасае гук закранутай струны.
– Не паверу! – катэгарычна заявіў Лявон. – Яна мо прыціхла? Пэўна! Дый то не сама па сабе. Бо колькі разоў ліхадзеі, ворагі нашы, рэзалі, рвалі тонкія струны, а яны ж узнаўляліся і гучалі па-новаму. Прыгадайце пачатак дваццатага стагоддзя, асабліва рэвалюцыйныя і першыя савецкія гады.
Навуковец Максім глядзеў на паэта ўтрапёным позіркам. Ён, пэўна, радаваўся Лявону і спачуваў, спачуваў і зайздросціў, бо, калі шчыра, сумаваў таксама па нацыянальнай направе, па мове, з якой знаўся ў дзяцінстве і ад якой потым у рускамоўных вучэльнях адвык ды больш не насмельваўся да яе вярнуцца, як і багата хто з беларусаў, пры гэтым Максім пачуваў сябе ніякавата, не тут будзе сказана, бы ў скуры здрадніка. Гэтакае адчуванне ўзрасло, узмацнілася, калі ён вычытаў у Гумілёва, што слова «нацыя», уласна, паходзіць ад лацінскага – нараджэнне, у літаральным сэнсе: нараджэнне мовы і тэрыторыі. От што ёсць нацыя! Таму цяпер, так ці інакш адмаўляючыся ад роднай мовы, ён здраджвае сваёй зямлі, сваёй нацыі, ператвараецца ў маргінала. Гэткае ўяўленне ў яго ішло з падсвядомасці.
Я разумеў сваіх дружбакоў, аднаго і другога, і, калі Лявон, шукаючы лагоды ў душы, чытаў свае вершы, мне раптам легла на думку, што тэма нашай гутаркі заўжды была блізкай і зразумелай багата каму з беларусаў, хвалюючай і балючай. Нездарма ж вядомы ваявода і дзяржаўны дзеяч сярэднявечча, публіцыст і, пры ўсім, стараста Оршы Кміта-Чарнабыльскі ў сваіх лістах да суайчыннікаў закранаў уласцівае ім прастадушша, памяркоўнасць, залішнюю даверлівасць і недаацэнку небяспекі з боку хіжых суседзяў. Уважаючы на гэта, ён усклікваў: «Ото, государю пане, от таковых бед люди топятса! Ото с таковых нендз давятса! Ото с того в неволю даютса!»
Тэма нязжытая, нязношаная, яна па-свойму будзе адлюстравана ў мастацкай тканіне твора і, спадзяюся, не пакіне раўнадушнымі чытачоў. Няхай бы!
А Лявон
