w parkach czy na peronach dworcowych malowano „w pikasy”. Nagle wyszedł taki nakaz, że ma być „nowocześnie”, i zamiast ławki całej na biało czy brązowo mieliśmy ławkę w kilku kolorach „prosto z puszki”, kładzionych bez ładu i sensu.
Na biegunie przeciwnym, choć niestety równie szkaradnym, znajduje się inny przykład, Złote Tarasy mianowicie. Słusznie przez warszawiaków okrzyknięte – drogą plebiscytu – największym kiczem stolicy. Pomijam już idiotyczny, dziwaczny dach tej pretensjonalnej budowli, zwracam uwagę na zestawienia kolorów. Też powodują, że cierpię. Wynikają z barw materiałów użytych do pokrycia ścian zewnętrznych i choć tym razem nie buntują się przeciwko formie i są stonowane, to dobrane zostały fatalnie. Nie ma nic brzydszego od zestawienia barw złamanych, czyli popularnie mówiąc „niejaskrawych”, na przemian ciepłych i zimnych, o podobnym walorze i na płaszczyznach o podobnej wielkości (to ostatnie zdanie napisałem, żeby pokazać, że się znam i tym samym podkreślić ogrom moich cierpień).
Kolejne przykłady mógłbym snuć w nieskończoność. Chyba jednak zacznę wychodzić na miasto dopiero po zmroku.
Wszechogarniająca zieloność
Kiedyś maj był zaliczany do wiosny jednoznacznie, dziś jest już przez niektórych uznawany za miesiąc letni; jako dowód pokazują oni zieleń nadrzewną, która z groszkowej przechodzi w soczystą. Niezależnie jednak od odcienia, zieleń majowa robi już z pejzażem miejskim to, co zawsze, to znaczy ożywia go, zdobi i zasłania.
Mam zięcia Francuza, który – gdy przyjechał do Warszawy po raz pierwszy w życiu – powiedział, że Warszawa bardzo mu się podoba. Ponieważ chłopak wychował się w Paryżu w odległości stu metrów od katedry Notre Dame, potraktowałem tę pochwałę jako dość prymitywną próbę podlizania się teściowi. Na pytanie kontrolne: „A dlaczego?” też był spryciarz przygotowany, bo odpowiedział bez mrugnięcia okiem: „Bo dużo zieleni”. Pomyślałem sobie wtedy, że rzeczywiście, jeżeli trudno miasto za coś pochwalić, to chwali się je za to, że przynajmniej mało je widać zza krzaków.
Ale rola zieleni jako przysłaniacza nie zawsze jest pozytywna. Kiedy bujna zieleń pokrywa popularne wśród ludności wysypiska śmieci nad Wisłą, to oczywiście cieszyć się z tego należy. Ale gdy gęste listowie potężnych drzew zasłania te nieliczne budowle, którymi możemy się pochwalić – już nie jestem taki pewien. Zdałem sobie z tego sprawę niedawno, podczas ostatniej zimy, wyjątkowo mało śnieżnej, kiedy to nagle moim zdumionym oczom ukazał się szereg atrakcyjnych fragmentów architektury, których dotychczas nie zauważałem, i pomyślałem sobie z prawdziwym żalem, że w lecie już tego pięknego widoku nie będzie, bo przecież drzewa pokryją się liśćmi i go zasłonią.
To pewnie zabrzmiało jak czysta herezja, ponieważ nauczyliśmy się traktować zieleń miejską jak świętość. Tymczasem w mieście, nawet w Warszawie, można spotkać budynki znacznie piękniejsze od drzew. W Warszawie takiej architektury jest mniej niż w innych miastach, więc tym bardziej nie powinniśmy się poddawać nabytemu w ostatnich latach stereotypowi, że w mieście zieleń jest najważniejsza i drzewom wszystko wolno. Mogą stać wszędzie, gdzie wyrosły, i wara nam od nich.
Oczywiście zieleń w mieście jest potrzebna, mamy w Warszawie parki – i bardzo dobrze, może jest ich za mało, ale chyba nie, mamy zieleń nieuregulowanej Wisły i nadprodukcję ogródków działkowych. Za to miasta mamy za mało i to nie tylko w okolicach Pałacu Kultury. Bardzo rzadko ktoś ośmiela się powiedzieć publicznie, że zieleń – wszędzie, gdzie nie jest parkiem – powinna istnieć w rozsądnych proporcjach. Walka o każdy krzaczek w mieście jest całkowicie pozbawiona sensu, a tak niestety podchodzą do sprawy szlachetni zapaleńcy, ochoczo wspierani przez stołeczne dodatki ogólnopolskich gazet, dla których ideałem pejzażu miejskiego jest Puszcza Białowieska. Tak się niestety składa, że wciąż jeszcze znaczna część warszawskiej zieleni to zieleń, która zaanektowała miejsca po zburzonych budynkach. Wprowadziła się w charakterze dzikiego lokatora i prędzej czy później będzie musiała się z tych miejsc wyprowadzić, bo miasto jest miastem i coś murowanego czasem w nim postawić trzeba. I to nawet za cenę wywiezienia jakiegoś drzewka. Wraz z ekologiem, który się przykuł.
Unieważnić!
Pałacu Kultury nie pokocham nigdy, ale przestałem marzyć o jego rozebraniu.
Zdanie powyższe to zwięzłe streszczenie kompromisu, do którego dochodziłem całymi latami. Tak się składa, że pamiętam ten kawałek Warszawy jeszcze sprzed Powstania. Na Marszałkowską, niedaleko rogu Świętokrzyskiej chodziłem do przedszkola Pani Chełmońskiej, które potem było tajną pierwszą klasą. Po wojnie chodziłem jeszcze w prawie to samo miejsce do ocalałego kina Stylowy, jedynego kina z aż dwoma balkonami. Do dziś pamiętam, jakie to na mnie robiło wrażenie.
Potem władza ludowa przyjęła prezent od towarzyszy radzieckich. Przygotowując miejsce pod prezent, zmiażdżyła wszystko, co spokojnie nadawałoby się do odbudowy, zniszczyła wszystko, co się z wojny ostało, i powiedziała towarzyszom: „Pażausta, niszczcie dalej, budując po swojemu”.
Jeździłem do gimnazjum na Mokotów tramwajem i codziennie oglądałem powstający prezent. Początkowo mi się – o dziwo! – podobał. Mimo tęsknoty za starą Warszawą i mimo całej odrazy do wszystkiego co radzieckie (odebrałem prawidłowe wychowanie, a ponadto miałem już jednak własny rozum). Niestety, wkrótce potem goła, prosta konstrukcja wypełniona została ścianami, całość ozdobiona wszystkim, co tylko mogło przypominać budowle moskiewskie i wyszło, co wyszło. Tutaj bardzo proszę, żeby mi nikt nie tłumaczył, że takie same wieżowce można znaleźć na Manhattanie. Pałac Kultury miał być moskiewską pieczęcią – i był. Miał stanowić dowód i symbol całkowitej podległości PRL-u wobec ZSRR – i stanowił. Miał nas porażać bezczelną obcością swojej architektury – i to zadanie spełniał. Działał na podświadomość każdego obserwatora, sącząc mu do mózgu przekonanie o absolutnej władzy nowego okupanta.
Minęło ponad pół wieku. Pałac już zmalał dzięki otoczeniu, a także dzięki zegarowi (świetny pomysł!), obrósł nową tradycją, nowymi znaczeniami, jest czymś już mniej obcym, czymś w rodzaju zdobycznego czołgu albo niemieckiego hełmu, na którym polski powstaniec wymalowywał biało-czerwoną wstążkę. Ale wciąż dezorganizuje miejsce, które powinno być wizytówką miasta i wydatnie przyczynia się do jego ogólnej szpetoty.
W kolejnych projektach, od pierwszego – moim zdaniem – skandalicznego, który przewidywał bulwar dookoła Pałacu, poprzez wszystkie kolejne, wciąż pokutuje nadmierny szacunek do tej budowli. I dlatego wciąż nie ma nadziei na – cieszące oko – centrum Warszawy.
Zgadzam się z Wami, Rodacy, przywiązaliście się do Pałacu – okej, nie należy go rozbierać ani przebudowywać. Ale trzeba go zdetronizować! Budując obok coś lepszego. Piękniejszego. Może większego, choć niekoniecznie; zdolni architekci mają sposoby, by coś unieważnić optycznie. Pałac trzeba pozbawić dominacji. Nie ze względów ideologicznych; nie, z pobudek czysto praktycznych: tylko zerwanie z brnięciem w ślepą uliczkę, jakim są wszelkie próby podporządkowania zabudowy całej okolicy Pałacowi Kultury, i przyjęcie koncepcji, że Pałac unieważniamy, pozwoli wreszcie na zagospodarowanie środka miasta zgodnie z potrzebami Warszawy, desperacko łaknącej centrum, którego przynajmniej nie musiałaby
