strony funkcję tę pełni początkowo miejsce (Serbinów), z drugiej, gdy perspektywa utworu otwiera się na świat, poszczególni bohaterowie stają się ośrodkami, wokół których przez określony czas toczy się fabuła tomu Miłość, tworząc lub zamykając odrębne historie.
Fundamentalną dominantą kompozycyjną Nocy i dni wydaje się jednak czas. W komentarzu do twórczości Conrada Dąbrowska pisała, że czas jest naczelnym organizatorem epiki, wyznacza jej rytm, porządek i sens artystyczny[211]. W tradycyjnej powieści epickiej jest on gwarantem ładu, w którym proces przemijania łączy się z porządkiem trwania. Kompozycyjną funkcję czasu w Nocach i dniach doceniła Starowieyska-Morstinowa, pisząc, iż Dąbrowska „wyzyskuje go wspaniale, w niedługich ustępach, które nazwać by można syntetycznymi, a w których zamyka charakterystykę epoki, okresu, sezonu, roku szkolnego czy gospodarczego, wakacji, zimy, żniw lub świąt”[212]. Narodziny – życie – śmierć, ta triada wyznacza rytm powieściowych nocy i dni. Dąbrowskiej technika operowania czasem realizowana jest na dwa sposoby – może to być skrót i kilkuzdaniowy opis, za pomocą którego akcja posuwa się naprzód, albo – zatrzymanie się na dłużej nad jakimś drobiazgiem. Tak swobodne operowanie kategorią czasu sprawiło, że ponad pięćdziesięcioletni okres dziejów rodziny został zamknięty w tomie Bogumił i Barbara (w tym szesnaście lat to okres małżeństwa Niechciców), tom Wieczne zmartwienie objął jedynie dwa lata (1900–1902), tomy Miłość i Wiatr w oczy – około dwunastu. Te zmiany narracji w stosunku do czasu fabularnego dały efekt panoramiczności obrazu powieściowego w dwóch ostatnich tomach epopei.
Wybijającą się cechą kompozycji, ale też i języka powieści, jest muzyczność. Dzienniki pisarki są świadectwem jej znakomitego słuchu i muzycznych fascynacji. Utwór literacki może, zdaniem Dąbrowskiej, mieć strukturę utworu muzycznego:
[…] dzieło, takie przynajmniej, jak duża powieść, jest podobne do symfonii, czy w ogóle do jakiegoś utworu orkiestrowego. Tworzy je mnóstwo czynników, których nie jestem tu w stanie wyliczyć” (Dz. 9 II 1934); „[…] muzyczność to cecha charakterystyczna mego języka. Ja moje zdanie nie tylko rozumiem, widzę i czuję, ale i słyszę, tak jak frazy muzyczne. Ale tę cechę i u nas tylko muzycy dostrzegają, śród których mam też nieoczekiwanie dużo „wielbicieli”[213].
Opis sytuacji powieściowych, a także przeżyć bohaterów Nocy i dni, dopełnia muzyka, którą wykonują i której słuchają[214]. Środowisko pani Barbary żyjące jeszcze świeżym wspomnieniem powstania styczniowego słucha Etiudy Rewolucyjnej i Preludium Powstańczego Chopina oraz Sonaty Patetycznej Beethovena. Bliskie są mu pieśni powstania listopadowego i styczniowego: Powstań Orle… Miłosza Kotarbińskiego, Marzenie do muzyki Chopina, Czarna sukienka Konstantego Gaszyńskiego, ballady Mickiewicza, pieśń Konrada z III części Dziadów czy Warszawianka. Wspólne ich wykonywanie było skromnym aktem obywatelskiego nieposłuszeństwa, a jednocześnie dowodem przechowania w zbiorowej pamięci tradycji patriotycznych i niepodległościowych. Młodsze pokolenie bohaterów Nocy i dni żyje już inną muzyką: Emilka grywa lekkie utwory taneczne, Agnieszka – wiejskie, rzewne piosenki, które znalazły w powieści swoje szczególne miejsce, np. w scenach wesela Stefana Olczaka z Wiktą Kolańszczanką (przytoczyła tu Dąbrowska teksty zbierane przez nią w czasie wakacji spędzonych w Russowie). Ważną funkcję kompozycyjną wyznaczyła pisarka skrzypcom, na których Bogumił przygrywał w Krępie rozbawionemu i tańczącemu Piotrusiowi. Po śmierci chłopca instrument zamilkł, a przepełniony wcześniej dziecięcym śmiechem i dźwiękami muzyki dom wypełnił się ciszą oddaną poprzez zmianę sposobu narracji powieści.
Krytycy różnili się zasadniczo w ocenie walorów kompozycyjnych tetralogii. Twierdzono (m.in. Fryde, Czachowski, Troczyński), że jedynie tom Bogumił i Barbara ma zwartą konstrukcję, pozostałe zaś charakteryzują się niepotrzebną rozlewnością, „dłużyznami”, nadmiarem wątków ubocznych, nadmierną szczegółowością i zagubieniem wątku głównych bohaterów powieści. Nawet Kołaczkowski, gorący wielbiciel Nocy i dni, zgadzał się z tymi, którzy uważali, że „rozrastanie się powieści jest dla niej wysoce szkodliwe”[215]. Osobne studium poświęcił temu zagadnieniu Tadeusz Czapczyński. Analizując stosunek autorki do opisywanej rzeczywistości, oryginalność powieści upatrywał w braku „tradycyjnej akcji ogniskowej”; samą kompozycję nazwał za Troczyńskim „narastającą” lub kompozycją „otwartych drzwi”, która „obejmuje z jednej strony »wszystkość«, a więc bogactwo w przestrzeni, a z drugiej strony »historię dnia«, czyli bogactwo w czasie”; tu „zamiast tradycyjnej, opartej o związek przyczynowy intrygi, jedność utworu opiera się […] na »polu widzenia«, a więc raczej na powiązaniu przestrzennym i czasowym”[216]. Dąbrowska broniła się przed zarzutem braku spójności kompozycyjnej Nocy i dni, podkreślając, że niewiele miejsca zajmują tu „rozmowy dotyczące tematów cokolwiek bardziej oderwanych”, że stosowała indywidualizację języka poszczególnych postaci i doprowadziła wszystkie wątki powieści do końca. „Wzrastające i nasilające się napięcie dramatyczne” ostatniego tomu uważała za zaletę, nie zaś niedostatek[217]. Przypominała, odwołując się do przykładu Marcela Prousta, że współcześnie dopuszcza się wiele różnorodnych zasad kompozycyjnych, a rzecz sprowadza się do konsekwencji wobec obranego założenia.
Czas i miejsce akcji. Czas fabularny powieści to lata 1863–1914. Bogumił i Barbara poznali się w roku 1883; Barbara miała wówczas 25, Bogumił 36 lat. Fabuła tomu Bogumił i Barbara obejmuje lata 1883–1898, tomu Wieczne zmartwienie – lata 1900–1902, tomu Miłość lata 1903–1906, tom Wiatr w oczy zamyka się rokiem 1914. Fabuła powieści nie zawiera szczególnych wypadków czy sensacji – są to zwykłe sprawy życia: narzeczeństwo zubożałego ziemianina, pracującego jako oficjalista w cudzych dobrach, i pochodzącej także ze zubożałej rodziny szlacheckiej Barbary, ich małżeństwo, zawarte z miłości (Bogumił) i rozsądku (Barbara), narodziny dzieci i problemy związane z ich wychowaniem i wykształceniem, losy dalszej rodziny. Na ten scenariusz wypełnionego codzienną pracą życia nakładają się kłopoty z właścicielem majątku, przypadkiem tylko szczęśliwie zakończone, stosunki z dalszą rodziną i sąsiadami, choroby i śmierci, próby zdobycia niezależności materialnej, śmierć Bogumiła i samotność Barbary, wreszcie – niepokoje społeczne, zapowiadające wojnę. W pierwszych dwóch tomach powieści wielka historia nie wkracza zbyt często w losy rodziny, rzutuje wprawdzie na decyzje życiowe Niechciców i Ostrzeńskich, ale nie wciąga ich w swoje tryby. To dzieje kilku pokoleń zwykłej, niewyróżniającej się rodziny, pokazane na tle życia innych ludzi, stanowiących ich społeczne środowisko. Miejscem akcji w tomach Bogumił i Barbara oraz Wieczne zmartwienie są wsie i majątki Krępa, Borek, Serbinów, Pamiętów, prowincjonalne miasto Kaliniec, w tomach Miłość i Wiatr w oczy także Lozanna, Bruksela, Londyn i Warszawa. Fabuła, choć bardzo skromna, jest jednak nasycona epicką treścią, przynoszącą, dzięki elementowi wspomnieniowemu, przebogate opisy życia codziennego wsi i miasta, życia na pensjach dla dziewcząt czy w studenckiej kolonii polskiej za granicą.
W powieści Dąbrowskiej obserwujemy szczególny rodzaj splecenia losów bohaterów z historią. Czas historyczny w Nocach i dniach to następstwo procesów historyczno-społecznych, to dzieje formacji społecznej w okresie od wydarzeń powstania styczniowego po wybuch I wojny światowej. W przeważającej części Nocy i dni czas historyczny odnosi się do wspomnień i anegdoty rodzinnej, dopiero w tomach Miłość i Wiatr w oczy pokrywa się z czasem przedstawionym. Odmiennie niż w powieściach-rzekach niemieckich, angielskich, czy rosyjskich –
