Zob. J. Alvear Téllez, La libertad moderna de conciencia y de religión. El problema de su fundamento, Marcial Pons, Madrid 2013.
18
Zob. A. Wilhelmsen, La formación del pensamiento político del carlismo (1810–1975), ACTAS, Madrid 1998.
19
Zob. G. Alférez, Historia del Carlismo, ACTAS, Madrid 1995.
20
Zob. A.M. Moral Roncal, Carlos V de Borbón, ACTAS, Madrid 1999, 2009²; J. del Burgo, Carlos VII, leyenda y realidad, Gobierno de Navarra, Pamplona 1994.
21
Zob. E. Carpizo Bergareche, La Esperanza Carlista (1844–1874), ACTAS, Madrid 2008.
22
Zob. F. Sevilla Benito, Sociedad y regionalismo en Vázquez de Mella (la sistematización doctrinal del carlismo), ACTAS, Madrid 2009.
23
Zob. J.R. de Andrés Martín, El cisma mellista. Historia de una ambición política, ACTAS, Madrid 2000.
24
Zob. C. Alcalá y J. Barraycoa, Tradicionalismo y espiritualidad en Antonio Gaudí, ACTAS, Madrid 2002.
25
Zob. M. Ferrer y D. Tejera y F. Acedo, Historia del tradicionalismo español, Trajano – Católica Española, t. I–XXX, Sevilla–Madrid 1941–1979.
26
Tylko ostatni, trzydziesty tom, opublikowany w 1979 roku, opracował Enrique Roldán González, nie podpisując się zresztą, przez modestię.
27
M. Ferrer jest również autorem bardzo przydatnej Breve historia del Legitimismo Español, Montejurra, Madrid 1958.
28
Zob. M. de Santa Cruz (Dir.), Apuntes y documentos para la historia del tradicionalismo español (1939–1966), Ed. Católica, t. 1–28, Sevilla–Madrid 1979–1991.
29
Właśnie dlatego, że o karlizmie piszą przeważnie karliści, zdecydowałem się odstąpić od zwyczajowego selekcjonowania bibliografii na teksty źródłowe i literaturę sekundarną, bo podział taki, w którym jedne dzieła M. Ferrera, R. Gambry czy M. Ayuso figurują w jednym dziale, a drugie w innym, wydawał mi się nazbyt sztuczny.
30
Przez antykarlizm w węższym sensie należy rozumieć opcję przeciwną w sporze dynastycznym, a zatem antykarlistami w tym znaczeniu mogą być nawet inni tradycjonaliści, jak J. Donoso Cortés czy M. Menéndez Pelayo; jednak ważniejszy jest tu sens szerszy, który łączy się z wrogością motywowaną ideologicznie.
31
Zob. R. Oyarzun, Historia del Carlismo, Fe, Madrid 1939 [dzieło kilkakrotnie wznawiane].
32
Zob. S. Galindo Herrero, Segunda Guerra Carlista, Publicaciones Españolas, Madrid 1954; Idem, Breve historia del tradicionalismo español, Publicaciones Españolas, Madrid 1956.
33
Z jego wielu studiów należy wymienić przede wszystkim opus magnum: La Primera Guerra Carlista, ACTAS, Madrid 1992.
34
Zob. F. Asín, El Carlismo Aragonés, 1833–1840, Librería General, Zaragoza 1983 oraz F. Asín y A. Bullón de Mendoza, Carlismo y sociedad, 1833–1840, Librería General, Zaragoza 1987.
35
Zob. C. Alcalá, Mauricio de Sivatte. Una biografía política (1901–1980), ScireBalmes, Barcelona 2001; Idem, La Tercera Guerra Carlista (1872–1876), ilustraciones L. Leza Suárez, Medusa, Madrid 2004.
36
Zob. M. Ayuso Torres, La filosofía jurídica y política de FranciscoElías de Tejada, Fundación Francisco Elías de Tejada y Erasmo Pèrcopo, Madrid 1994; Idem, Koinós. El pensamiento político de Rafael Gambra, Speiro, Madrid 1998.
37
Zob. A. Pirala, Historia de la Guerra Civil y de los partidos liberal y carlista, aumentada con la Regencia de Espartero, Mellado, t. I–VI, Madrid 1868–1871.
38
Zob. J. Aróstegui, El Carlismo y la Guerra Civil, [w:] Historia de España, t. XXXIV, Espasa–Calpe, Madrid 1981 oraz dzieło zbiorowe: J. Aróstegui, J. Canal y E. González Calleja, El Carlismo y las Guerras Carlistas. Hechos, hombres e ideas, La Esfera de los Libros, Madrid 2003.
39
Zob. J. Canal, El carlismo. Dos siglos de contrarrevolución en España, Alianza, Madrid 2000; Idem, Banderas blancas, boinas rojas. Una historia política del carlismo, 1876–1939, Marcial Pons, Madrid 2006 [autor ten opublikował też szereg prac o karlizmie w języku katalońskim].
40
Przykładowo, ultralewicowy historyk brytyjski Paul Preston nazywa karlistów „politycznymi troglodytami”, których znamionuje „maniakalny antymodernizm”. Idem, Las derechas españolas en el siglo XX. Autoritarismo, fascismo y golpismo, Sistema, Madrid 1986, ss. 18 i 36.
41
Zob. M. Blinkhorn, Carlismo y contrarrevolución en España. 1931–1939, trad. de J. Alfaya y B. MacShane, Crítica, Barcelona 1979.
42
Zob. S.G. Payne, Historia del Carlismo, CTC, Madrid 1995; Idem, El Carlismo en la política española 1931–1939, [w:] Idem (Dir.), Identidad y nacionalismo en la España contemporánea: el carlismo, 1833–1975, ACTAS, Madrid 1996.
43
Zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej, ARTE, Biała Podlaska 2006, 2012², ss. 23–65 i 229–242.
44
Zob. J.C. Clemente, Los orígines del carlismo, EASA, Madrid 1979; Idem, Las guerras carlistas, Península, Barcelona 1982, Sarpe, Madrid 1986²; Idem, El Carlismo. Historia de una disidencia social (1833–1976), Ariel, Madrid 1990; Idem, Los carlistas, ISTMO, Madrid 1991; Idem, Historia general del carlismo, Servigrafint, Madrid 1992; Idem, Raros, heterodoxox, disidentes y viñetas del carlismo, Fundamentos, Madrid 1995; Idem, Breve historia del Carlismo, Magala, Madrid 2001; Idem, Crónica de los carlistas. La Causa de los legitimistas españoles, Martínez Roca, Barcelona 2001; Idem, Diccionario histórico del carlismo, Pamiela, Iruña 2006; Idem, La otra dinastía. Los reyes carlistas en la Españá contemporánea, Antonio Machado Libros, Madrid 2006.
45
Manifiesto a los gallegos, 10 I 1834, [w:] M. Ferrer y D. Tejera y F. Acedo, Historia del tradicionalismo español [dalej cytowane jako HTE], t. IV, Trajano, Sevilla 1943, s. 248.
46
Manifiesto de Deva (Protesta ante la proclamación de Alfonso XII), 10 I 1875, [w:] HTE, t. XXVII, Sevilla 1959, s. 279.
47
Istnieje rozbieżność w doniesieniach, czy akcja Gonzaleza rozpoczęła się 2 października wieczorem, czy następnego dnia rano, stąd też często można spotkać datę 3 października; przyjmujemy tu jednak ustalenia tak renomowanych i sumiennych historyków, jak Melchor Ferrer i Alfonso Bullón de Mendoza.
48
Wcześniej, bo 5 października, zostali rozstrzelani jego dwaj inni synowie.
política, Scire, Barcelona 2009.
