paaie in die land is net 9% geteer. Die pad waarlangs ek sou reis, was genadiglik deel van die 9%.
Fietse en oorlaaide vragmotors, onpadwaardige busse en voetgangers ding almal mee om die klein stukkie teer wat ’n pad deur die oerwoud baan. En die oerwoud probeer alewig om die pad oor te neem. Die meeste van die tyd pas twee motors net-net langs mekaar in. ’n Normale mens sou in so ’n situasie stadiger ry om seker te maak dat daar nie ’n geskraap van metaal is nie, maar dit het Rwandese bestuurders skynbaar nie gesnap nie. Die standaardmanier is om so vinnig as moontlik te ry, te toet vir enigiets wat kleiner as jy is en dit dan húl probleem te maak om ’n slagting te vermy.
My busbestuurder het sy kicks daaruit gekry om nie te toet wanneer hy fietsryers wou verbysteek nie. Die vele merke aan die kant van sy bus het daarvan getuig dat dit sy doel was om te kyk hoeveel fietsryers hy kon omry. Die bus het natuurlik nie ’n televisie in gehad nie, so sy toertjies was vir die passasiers ook groot vermaak. Elke keer wat hy iemand geskraap het, het ’n paar voorbokke die jongste getal slagoffers uitgeskree. Ek kon verstaan hoekom die lewensverwagting in die land net 48 jaar was.
Moes ek my gedra soos die Rwandese wat aan die speletjie deelgeneem het, of soos ’n Rwandees wat sy mag sou gebruik om dit te stop? Ek het my safe pass uitgehaal om vir die busbestuurder te wys ek hang in belangrike geselskap uit, en gesê hy moet ophou. Hy was verbaas, maar het sy streke gestaak. Die res van die mense in die bus het nie weer met my gepraat nie. Was hulle kwaad of bang vir my?
Ek het geweet dat daar net een ware stad in Rwanda is, dus het ek min van Gisenyi verwag. Die dorp, wat grotendeels bestaan het uit geroestesinkdak-geboue, het gelyk asof dit uitmekaar gaan val. Van die strate was geteer en die winkels was almal in die ou Belgies-koloniale boustyl met afdakke en pilare. Sommige was geverf en duidelik was blou verf een of ander stadium op uitverkoping. Advertensies vir Primus-bier het ’n bietjie kleur verskaf aan van die ander geboue.
Jy kon mense met sambrele huur om saam met jou te stap om die son weg te keer en houtfietse met wiele van hout om jou vrag mee huis toe te karwei. Te oordeel aan die toestand van die paaie kon ek verstaan waarom daar honderde Chinese motorfietse was wat soos perdebye deur die strate gevleg het. Geld, wat in Kigali onwettig in agterstraatjies verruil is, het hier openlik van hande verwissel deur houtluike. Kleremakers het langs die pad gesit terwyl kleurvolle Franse advertensies ’n mens probeer lok het. Die kinders se grootste vermaak was om die Moslems se skoene buite die moskee om te ruil.
Die dorp was ’n deurroete na die Kongo. Die eerste gevoel wat ek gekry het, was van ’n frontier town in die Wilde Weste. Ek het gewag dat die sheriff en die moeilikheidmaker by die kroeg uitgegooi word. Soos ons die dorp binnegery het, het ek onwillekeurig die temaliedjie van The Good, The Bad and The Ugly begin fluit. My medepasssasiers het die eerste keer in ure weer kennis geneem van my.
Die Izuba Hotel was ’n groot verrassing. Die gras, wat in die trope altyd groener lyk as op enige ander plek, was netjies gesny. Die tuin het bestaan uit ’n verskeidenheid van interessante plante, bome en blomme wat ek nog nooit voorheen gesien het nie. Die swembad was groot en die volmaakte blou. As jy langs die swembad gelê het, kon jy die meer voor jou sien. ’n Ligte mislagie het oor die meer gehang wat die berge, wat seker 100 kilometer verder was, soos ’n waterverfskildery laat lyk het.
Die hotel, wat duidelik nog goed in stand gehou is, moes ’n ander nut gehad het as om bloot vakansiegangers te huisves. Ek het gou agtergekom my medegaste was inderdaad huursoldate, prostitute en bloeddiamant-handelaars. Daar was lugafweerkanonne op die dak, sandsakke om die ingang en gewapende soldate in al die openbare dele van die hotel. Hulle was nie daar om aan enige gefuif deel te neem nie. Die Wilde Weste was nader as wat ek gedink het.
Ek het gou uitgevind hoe plofbaar Gisenyi was toe ek tydens my eerste besoek aan die plaaslike mark ’n klein oproer veroorsaak het. Ek het vroeër besluit om ’n reeks foto’s van kinders te neem, omdat veral die blik in hulle oë my so opgeval het. Dit was ou oë in jong liggame. Baie van hulle het ook merke aan hul nekke gehad wat veroorsaak is deur kapmesse wat te stomp was om hul koppe mee af te kap. Omdat daar nie dokters of verpleegsters was om die wonde toe te werk nie, het die vel soos ’n oopgevlekte garnaal oor die oop wond gegroei.
Oral in Rwanda waar ek kinders raakgeloop het, het ek gevra of ek hulle foto kon neem. So nou en dan het iemand “nee” gesê, maar in die algemeen het hulle ingestem. In Gisenyi was dit ’n ander storie. Omtrent niemand wou “ja” sê nie. Dit het moontlik daarmee te doen gehad dat daar net oorkant die grens duisende Hutu’s in vlugtelingkampe was.[1] Onder die vlugtelinge was lede van die Interahamwe, die Hutu-milisie wat die volksmoord gelei het. Hulle was nie vlugtelinge in die tradisionele sin van die woord nie en was weer besig om te organiseer. Daar was baie vrees onder mense oor wat in die toekoms kon gebeur en ’n foto is altyd iets wat gebruik kan word om jou te identifiseer.
Die mark, wat met rommel bestrooi was, het die dorp se ekonomiese stand weerspieël. Ek skat Pickit-Up was op ’n staking daai week. Die produkte was gerig op die arm massas en die stalletjies het gespesialiseer in goedkoop Chinese flip-flops en tweedehandse klere uit Europa. Dit was ’n groot, kaal stuk grond sonder enige beskerming teen die son. Die stukke rou rooivleis was met ’n vliegsousie bedek. Dit was eers ’n dag of twee later dat iemand my na ’n stoorplek geneem het waar duisende plaaslike kunswerke, gekerfde been, fetisj-poppe, toordoktergoed, olifanttande, seekoeitande, luiperdvelle en gorillahande te koop was.
By die mark het ek ’n paar kinders gevra om foto’s te neem, maar sonder sukses. Ek het begin voel soos die ou wat al die meisies vra om te dans, maar almal sê “nee”. Een van die seuns met ’n houtfiets het so skaam-skaam nader geloop en gevra of ek dalk ’n foto van hom wou neem. Hy was eintlik te oud, maar dit sou ongeskik wees om “nee” te sê. Nadat ek die foto geneem het, het ek vir hom die ekwivalent van R2 gegee om dankie te sê. Oomblikke later was ’n ander seun by hom en het hy die R2 probeer afvat. Ek was stomgeslaan. Ewe skielik was ek die toeskouer by ’n vuisgeveg wat gou ontwikkel het tot ’n woeste rondrollery op die grond soos hulle baklei het oor die geld. Almal om my het histeries geskree.
Die mark, wat tot op daardie stadium redelik stil en leeg was, het skielik vol mense geword wat te kere gegaan het soos hiënas wat bloed ruik. Niemand het geweet waaroor die bakleiery gaan nie, maar almal wou deel daarvan wees. Ek praat nie van vier of vyf mense nie. Ek praat van tientalle, miskien 50 of 60 mense, wat van êrens af aangehardoop kom om deel van die geveg te wees.
Die bakleiery was genadeloos en ek was ’n toeskouer. Ek het skuldig gevoel omdat my teenwoordigheid die situasie geskep het, maar ek het nie geweet wat om te doen om dit te stop nie. Daar was geen manier dat ek kon probeer om hierdie mense uitmekaar te kry nie. Toe sien ek die mes in die sonlig blink. Die situasie het te hardcore vir my geraak. Oomblikke later hoor ek outomatiese geweervuur en sien ’n lorrie vol soldate wat om die hoek gejaag kom terwyl mense wapens in die lug afvuur.
Daar was beweging aan my linkerkant. ’n Taxi het sy kans waargeneem: “Time for you to go,” het die bestuurder vir my gesê terwyl hy oorgeleun het om die deur oop te maak. Ek het nie met hom gestry nie en nooit weer teruggegaan dorp toe nie. Die rit na die hotel, wat korter as ’n kilometer was, het my 50 dollar gekos.
Die hotel was ’n oulike plek, maar soos in Kigali was daar nie veel om te doen nie. Soos gewoonlik het die prostitute ná dag 1 besef ek is nie ’n potensiële klant nie en het hulle my uitgelos. Ek het langs die swembad gelê en in die meer gaan swem, met ’n gewapende wag wat my vergesel het. Ek het gesprekke met huursoldate en diamantsmokkelaars in die kroeg aangeknoop.
Die een aand, ná ’n stewige paar happe, wys die een diamanthandelaar vir my wat in sy versterkte Adidas-sportsak is. Dit was halfpad vol diamante. Die volgende dag sien ek hom
