istekleri olan “kuklalardır”. İnsanlar, zaman alan bir evrimin sonucudur ve hayatta kalmak için acımasız mücadelelerin baskısı altında ezilmişlerdir. Bu sebeple dış koşulların zorluğu geçtiğinde ilkel içgüdüleriyle hareket etmeye başlarlar. İnsanların, yoğun çalışmalarını sürdürmelerini sağlayacak ideal arzuları ve asil ruhları olmazsa hayvansal içgüdülerine sürüklenirler. Bu sebeple, erdemli yaşlıların gençlerden fazla olmamasına şaşırmamalıyız.
Geçerli olabilecek tek argüman, tüm çabaların yararsız olduğunu kanıtlamak olurdu. Bencil bir insanın asla büyük fedakârlıklar yapamadığını kanıtlamak. Fakat korkakların para uğruna canlarını tehlikeye attıklarına tanık oluyoruz! Tutku ölüm korkusuna karşı yenilmez değildir. Oysaki bencil birinin sahip olduğu en değerli şey kendi hayatıdır. Bencil birinin geçici bir hevese kapıldığını hiç görmedik mi? Örneğin vatan uğruna canlarını feda ettiklerine tanık olmadık mı? Bu geçici hevesler mümkünse, yarım saatliğine değişen meşhur karakter operari sequitur esse8’ye ne demeli? Bu değişmez bir karakter değildir. Tamamen değişebilir ve değişimini daha sık yenilemek mümkündür.
Schopenhauer baştan sona aynı karaktere sahip bir bencille nerede karşılaşmış acaba? İnsan doğasının bu kadar basit olması mümkün değildir ve karakterin homojen bir bloktan ibaret olduğu düşüncesi yüzeysel bir gözlemden öte değildir.
Karakter, heterojen güçlerin sonucu ortaya çıkar. Bu iddia ise soyut değil, canlı insanlar üzerinde yapılan somut gözlemlere dayanır ve Kant ile Schopenhauer’ın naif kuramlarını çürütmeye yeter. Spencer’a gelince, ona iyi eğilimlerin de kötü olanlar kadar kalıtsal olduğunu ve güçlü bir şekilde organize edildiğini göstermek yeterli olacaktır.
Karakterin doğuştan var olduğunu iddia eden kuramları bir yana bırakalım, zaten mantıklı değiller. Kuramını bize değil de Almanya’ya yaydığı için Tanrı, Schopenhauer’ı korusun. Cesaret kırıcı kuramcılarımızdan olan Hippolyte Taine de kadercilik ile determinizm arasındaki farkı ortaya koymayı başaramadı. Hayatımızı, irademizden ve erdemlerden bağımsız olduğunu düşünecek kadar ileriye gitmiştir. Naif ve çocuksu olan bu düşüncesi yüzünden uzun süre psikolojik determinizm alanında çalışmalar yapılmadı. Yıllar sonra ortaya çıktığında ise Theodule’un irade hastalıkları üzerine olan kitabı hakkında yanlış anlamalara yol açtı.
II
Şimdi de kendi üzerinizde egemenlik kurabilmenin daha kolaymış gibi gözüktüğü için kaderci kuramlardan daha fazla cesaret kıran kurama, yani özgür irade kuramına yer vermek istiyoruz.
Özgür ahlak ile bağlantılı olduğu düşünülen özgür iradenin, hem özgür ahlak ile alakası yoktur hem de aksine onun tersidir. Gençlere, kendi üzerlerinde egemenlik kurabilmek ve uzun çalışmaları kolaymış gibi göstermek, onların cesaretini baştan kırmak demektir.
Antik Çağ’da, gençlerin zorluklarla mücadele etmeleri gerektiği ve ancak sekiz yıl kadar uzun bir çalışmadan sonra başarı elde edebilecekleri düşünülürdü ve her çocuk bu düşünceyle büyürdü. Nasıl ki 1870 yılında9 sadece bir buyrukla Fransa egemenlik kuramadıysa, bizler de sadece bir buyrukla kendi üzerimizde egemenlik kuramayız. Tekrar ayağa kalkabilmek için Fransa, yirmi yıllık zorlu bir mücadele vermiştir. Aynı şekilde bizim de ayağa kalkabilmemiz için sabır gerekir. Otuz yıl zor işlerde çalışıp köyde istirahat etme hakkını elde eden insanlar görürüz. Kendi üzerimizde egemenlik kurmak için nasıl olur da zamanımızı ayırmayız! Ne olduğumuz, değerimiz, nasıl bir rol oynayacağımız, hepsi bu egemenliğe bağlıdır. Bu egemenlikle saygıyı kazanırız. Mutluluğa açılan kapıyı aralar bize, çünkü her mutluluk düzenli bir çalışmayla elde edilir. Bu egemenliğin küçümsenmesinin ardında hepimizin hissetmiş olduğu gizli bir acı vardır. Başarma arzusuyla irade eksikliği arasında sıkıştığını hissetmemiş kaç öğrenci vardır? “Özgürsünüz!” derdi hocalarımız! Fakat bu cümle bize umutsuz bir yalanmış gibi gelirdi. Hiçbir hocamız, iradeye yavaşça ulaşıldığını veya ona nasıl ulaşacağımızı anlatmadı. Kimse bizi bu mücadeleye hazırlamadı, kimse bizi desteklemedi. Biz de doğal bir tepki olarak kadercilerin ve Taine’in çocuksu kuramlarını kabul etmek durumunda kalırdık. Çünkü bu kuramlar en azından bizi teselli eder, mücadele etmenin gereksizliği karşısında boyun eğmeyi öğretirlerdi. Biz de tembelliğimizin tesellisi olan kuramların yalandan ibaret olduğunu görmemek için dikkatimizi başka şeylere verirdik. Özgür irade filozoflarının hem naif hem yıkıcı olan kuramı, irade konusundaki bu kaderci kuramlara sebebiyet vermiştir. Ahlak özgürlüğü ve siyasi özgürlük gibi bu dünyadaki tüm değerler büyük mücadeleler ve savunmalarla kazanılmalıdır. Bu kazanç ise güçlü, zeki ve azimli insanların ödülüdür. Özgür olmayı hak etmeyen hiç kimse özgür olamaz. Özgürlük ne bir hak ne bir olgudur. O bir ödüldür; mutluluğun en büyüğü ve en bereketlisi. Bir manzara için güneşin ışığı ne ise, hayatın olaylarında da özgürlük odur. Özgürlüğe ulaşamayan kimse, hayatın derin ve kalıcı sevinçlerine ulaşamaz.
Maalesef, hayati özgürlük kadar hiçbir konu bu kadar karartılmamıştır. Bain, buna “metafiziğin paslı kilidi” adını verir. Elbette özgürlükten kastımız kendimizi kontrol edebilmek, yüce duyguların ve ahlaki düşüncelerin baskın olmasıdır. Kendi kendimizi kontrol etmek zordur: kızgınlık, bencillik, şehvet ve tembellik gibi duygularını bize miras bırakan ve bu duyguları terk etmek için mağaralara sığınan ilkel atalarımızla aramızda pek çok yüzyıl vardır. İnsanın doğasında var olan bu duygularla durmadan mücadele eden yüce insanlar, başarının mutluluğunu tadamamıştır.
Fakat tembelliği ve tutkularına karşı mücadele etmekle kendinde var olan bencilliği tamamen yok etmeye çalışmanın birbirinden farklı olduğunu tekrardan hatırlatmak isteriz.
Verilecek mücadele uzun soluklu ve zorlu bir mücadeledir. Ne cahiller ne de küstahlar bu mücadeleyi kazanabilir. Bilinmesi ve uygulanması gereken bir yöntemle kabul edilmesi gereken uzun bir çalışma vardır. Psikolojinin kanunlarını bilmeden veya kanunları bilenlerin tavsiyelerini almadan işe girişmek, deneyimli bir rakip karşısında ve taşların nasıl ilerlediğini bilmeden satranç oyununu kazanmaya çalışmak gibidir. Gerçekleşmesi imkânsız olan özgür irade kuramını destekleyenlere göre, hiçbir şey yaratamıyorsanız ve iradeye bağlı bir sebeple, bir şeye doğasında olmayan bir güç veremiyorsanız özgür değilsinizdir. Özgür olmak için, basit bir iradeyle ve tuhaf, gizemli, bilimin kanunlarına ters düşen eylemlerle bir şeye güç verebiliyormuş gibi yapmak yerine, akıllı bir şekilde esas kanunu uygulayacak şeylere güç veririz. İnsan doğasına ancak itaat ederek ona emir veririz. Özgürlüğü sağlayan tek şey, kendimizi kontrol etmemizi sağlayan psikolojinin kanunlarıdır. Determinizmin olduğu yerde özgürlük vardır ancak.
İşte, asıl meseleye geliyoruz. İsteksiz bir şekilde ve güç sarf etmeden yapılan bir işte başarı sağlamak mümkün değildir. Örneğin, öğrenciniz çalışmak istemiyorsa, hiçbir zaman çalışmaz. İşte o zaman Kalvinistlerin10 kader inancından bile daha acımasız bir kader anlayışıyla karşı karşıya kalırsınız. Çünkü Kalvinistlere göre cehenneme gidecek olan bir kişi, kaderinde cehenneme gitmek olduğunu önceden bilemez. Bu sebeple bu kişi hâlâ Tanrı’dan medet ummaya devam eder. Fakat öğrenciniz, içinde çalışma isteği olup olmadığını ve sarf edeceği tüm çabalarının gereksiz olacağını bilir. Çalışma isteği yoksa başarı
“Eylem varlığı izler” anlamına gelen Latince bir deyiştir. (ç.n.)
Fransa-Prusya Savaşı. (ç.n.)
Kalvinizm’e göre insanların özgür iradesi yoktur. Bu sebeple cennet veya cehenneme gideceği doğduğu andan itibaren bellidir.
