o istotę faszyzmu, Poznań 1988, rozdział Faszyzm w dokumentach Międzynarodówki Komunistycznej z lat 1922–1943, s. 44–74). Ogromna inflacja pojęcia „faszysta” w ówczesnych tekstach komunistycznych oraz interpretacja ruchu faszystowskiego jako skrajnie reakcyjnego i pozostającego na usługach wielkiego kapitału sugeruje raczej możliwość podjęcia tego tematu w osobnej, specjalistycznej publikacji.
9
M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012, s. 436.
10
Np. pamflet Jana Walca „Być świnią w maju”, [w:] idem, Wielka choroba, Warszawa 1992.
11
Słownik politologii, tłum. M. Kornobis, P. Kornobis, K. Wolański, Warszawa 2008, s. 124. Pojęciem „ideologii” autorzy opracowania posługują się w znaczeniu „obszernego i zarazem spójnego zestawu idei, za pomocą których grupa społeczna postrzega świat” (ibidem, s. 186).
12
A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 2011, s. 406–407.
13
Słownik politologii, s. 124.
14
E. Fromm, Ucieczka od wolności, tłum. O. i A. Ziemilscy, Warszawa 2005, s. 255.
15
Z. Sternhell, Ni droite ni gauche, l‘idéologie fasciste en France, Paris 1983. Roger Eatwell podkreśla kluczową rolę doświadczenia wojennego, które przyczyniło się do korekty myślenia zwolenników Sorela: „wielu syndykalistów doszło do przekonania, że to raczej nacjonalizm, a nie strajk generalny klasy robotniczej jest tym mobilizującym mitem, którego poszukiwali” (R. Eatwell, op. cit., s. 54).
16
E. Gentile, Początki ideologii faszystowskiej (1918–1925), tłum. T. Wituch, Warszawa 2011, s. 19. W opinii Gentilego ruchy te opierały się na micie wyzwolenia robotników, zorganizowanych w wolnych związkach wytwórców oraz ich prymatu wobec państwa.
17
O modernistycznym charakterze faszyzmu decydują takie jego cechy, jak aktywistyczna koncepcja egzystencji, relatywizm względem teorii, irracjonalistyczna koncepcja polityki, prymat myślenia mitycznego, mit ciągłej rewolucji oraz specyficzny użytek czyniony z historii i tradycji (traktowanych jako repozytorium gotowych mitów, używanych w celu mobilizacji mas oraz legitymizowania własnych działań politycznych) (ibidem, s. 38–39).
18
Ibidem, s. 21.
19
R. Eatwell, op. cit., s. 18–19. Wśród najistotniejszych tradycji niemieckich Eatwell wskazuje wpływy romantyczne (emocjonalne poczucie wspólnoty, pragnienie silnego przywództwa) oraz powszechnie uznające rasizm prądy myśli naukowej i politycznej. Odwołanie do tych narodowych tradycji zapewnić miało faszystom społeczną legitymizację.
20
R. Eatwell, op. cit., s. 134.
21
E. Jäckel, Hitlera pogląd na świat, tłum. A. D. Tauszyńska, Warszawa 1973.
22
E. Gentile, op. cit., s. 10.
23
Ibidem, s. 13.
24
Ibidem, s. 10.
25
Konstatacja ta nie oznacza automatycznego uznania wymienionych ruchów za „protofaszystowskie”, nie tylko dlatego, że w ich ideologii obecne były także elementy obce faszyzmowi (np. mit strajku generalnego robotników, konstytutywny dla czerpiącego z idei Sorela syndykalizmu rewolucyjnego). Emilio Gentile zauważa, iż „koncepcja protofaszyzmu wyrasta z wstecznego odczytywania historii, z lektury uwarunkowanej teleologicznym uprzedzeniem […]” (ibidem, s. 26).
26
K. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. 1: Urok Platona, tłum. H. Krahelska, Warszawa 1993.
Por. M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka oświecenia (fragmenty), tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa 2010.
30
W. Bolecki, Modalności modernizmu, Warszawa 2012, s. 52–53 oraz 204–207. Por. także S. Morawski, Na tropach modernizmu jako formacji kulturowej, „Teksty Drugie” 1994, nr 5/6, s. 62–78.
31
W. Bolecki, op. cit., s. 78.
32
Stefan Morawski wskazuje na Oświeceniową rehabilitację tradycji platońskiej, zgodnie z którą „filozof miał nie tylko najmądrzej świat wyjaśniać i interpretować, ale także, i głównie, najlepiej go urządzać” (S. Morawski, op. cit., s. 71).
33
Ibidem, s. 73. Morawski uznaje awangardę za kwintesencję światopoglądu modernistycznego, gdyż to właśnie w ruchach awangardowych „najgłębiej przejawiała się demiurgiczna koncepcja sztuki, wykroczenie poza jej przestrzeń autonomiczną” oraz „jawna ideologizacja strategii twórczych” (ibidem, s. 74). Warto jednak podkreślić, że przedstawiciele literackich awangard w Polsce (inaczej niż we Włoszech, częściowo także w Niemczech i Rumunii) w niewielkim stopniu angażowali się w propagowanie haseł faszyzmu. Wśród prominentów rodzimej awangardy międzywojnia znaleźć można zwolenników socjalizmu (Peiper) i komunizmu (Wat, Jasieński, Ważyk, Czuchnowski, Putrament), jednak sympatyków skrajnej prawicy udałoby się odszukać jedynie wśród awangardzistów minorum gentium (np. Alfred Łaszowski), kojarzonych nie tyle z twórczością literacką, lecz raczej z publicystyką.
34
M. Eksteins, Święto wiosny: wielka wojna i narodziny nowego wieku, tłum. K. Rabińska, Warszawa 1996, s. 10.
35
Ibidem, s. 339.
36
E. Gentile, op. cit., s. 12.
37
Ibidem, s. 28.
38
Por. Liberalizm, [w:] Doktryny polityczne XIX i XX wieku, red. K. Chojnicka i W. Kozub-Ciembroniewicz, Kraków 2000, s. 14.
39
Słownik politologii, s. 286. Andrzej Walicki podkreśla, iż „sercem i jądrem liberalizmu jest idea wolności jednostki”, zatem niemożliwy do pogodzenia z myślą liberalną jest postulat, by „w imię dobra wspólnego rozumianego jako coś nieredukowalnego do dobra indywidualnego, tę wolność jednostki ograniczać” (A. Walicki, Liberalizm po polsku, „Gazeta Wyborcza (Świąteczna)”, numer z 11–12 lutego 2006. Artykuł dostępny na stronie internetowej Domu Książki http://www.domksiazki.com/press_det.aspx?id=47 (Dom Książki [online], data dostępu 16.10.2014)
40
Por. W. Kozub-Ciembroniewicz, Państwo „etyczne” Giovanniego Gentile, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1997, nr 20, s. 211–220.
o istotę faszyzmu, Poznań 1988, rozdział 