(trade creation);
● efekt przesunięcia / odwrócenia handlu (trade diversion);
● efekt ekspansji lub ograniczenia handlu (trade expansion, trade suppression).
Efekt kreacji handlu oznacza tworzenie nowych strumieni obrotów w wyniku bardziej efektywnej specjalizacji produkcji na obszarze zintegrowanym. Mniej efektywna produkcja krajowa zostaje zastąpiona dostawami z bardziej efektywnego, czyli tańszego, kraju członkowskiego, który pogłębia specjalizację zwiększając produkcję i eksport. Jest to skutek wolnego handlu na obszarze zintegrowanym, traktowany jako korzyść z unii celnej.
Efekt przesunięcia handlu to proces zastępowania tańszego importu z bardziej efektywnej „reszty świata” droższymi dostawami z kraju partnerskiego. Następuje przesunięcie handlu z grupy krajów trzecich, będących bardziej efektywnymi dostawcami dobra, na mniej efektywne kraje członkowskie. Efekt przesunięcia jest traktowany jako rodzaj statycznego kosztu lub straty z unii celnej dla wymiany światowej.
Efekt ekspansji handlu to efekt netto, który występuje, gdy unia celna silniej kreuje, niż przesuwa, handel. Efekt ten jest silniejszy, jeśli:
● wyjściowy poziom ceł między krajami jest wysoki, co oznacza, że zniesienie ceł daje silne efekty handlowe;
● kraje mają konkurencyjne, a nie komparatywne struktury produkcji, oparte w większym stopniu na specjalizacji wewnątrzgałęziowej niż specjalizacji międzygałęziowej;
● w unii uczestniczą duże kraje i większa jest liczba krajów uczestniczących;
● unię tworzą kraje bliskie geograficznie i kulturowo, co sprzyja rozwojowi więzi gospodarczych;
● w krajach tworzących unię jest wysoka elastyczność podaży umożliwiająca dostarczanie na rynek większej ilości towarów;
● kraje dysponują dużymi zasobami produkcyjnymi i naturalnymi oraz wysoką produkcyjnością, pozwalającymi na szybki wzrost produkcji.
Efekt ograniczenia handlu to efekt netto, gdy w wyniku utworzenia unii celnej następuje silniejsze przesunięcie niż kreacja handlu, co prowadzi do redukcji handlu światowego, a więc spadku wolumenu obrotów.
Dynamiczne skutki unii celnej
● W dłuższym okresie silniejsza konkurencja na obszarze zintegrowanym prowadzi do wzrostu efektywności produkcji i handlu. Zmieniają się kierunki alokacji zasobów, zmianie ulega struktura specjalizacji, przynosząc poprawę konkurencyjności międzynarodowej całego ugrupowania.
● Zmiana struktury specjalizacji prowadzi do wzrostu rozmiarów handlu wewnątrzgałęziowego, czyli wymiany dóbr zróżnicowanych, będących substytutami w konsumpcji lub/i produkcji.
● Ujawniają się korzyści skali wywołane zwiększeniem wielkości rynku. Korzyści te mogą być wewnętrzne dla firm, i wtedy prowadzą do wzrostu minimalnej efektywnej skali, lub zewnętrzne wobec firm, gdy ich źródłem jest ekspansja gałęzi.
● Duży zintegrowany rynek, charakteryzujący się wysoką intensywnością konkurencji, tworzy bodźce do wprowadzania postępu technicznego i innowacji. Następuje poprawa efektywności dynamicznej (schumpeterowskiej), określonej przez tempo postępu technologicznego i innowacyjnego. Rośnie motywacja do kooperacji firm w zakresie badań i rozwoju, transferu technologii, know-how, itd.
● Wolny handel prowadzi do wzrostu gospodarczego przez lepszą alokację i lepsze wykorzystanie zasobów pracy, kapitału, technologii na całym obszarze zintegrowanym, pojawiają się korzyści akumulacyjne.
● Wzrost rozmiarów rynku i konkurencji tworzy korzyści zewnętrzne (externalities) w formie ogólnego postępu wiedzy, inwestowania w kapitał ludzki, ochronę środowiska, rozwoju infrastruktury transportowej i komunikacyjnej, itd.
● Pojawia się możliwość rozszerzania się efektu kreacji handlu na kraje trzecie i całą gospodarkę światową.
Dynamiczne skutki liberalizacji regionalnej definiowane są jako poprawa efektywności akumulacyjnej (wzrost gospodarczy), alokacyjnej (zmiana kierunków specjalizacji) i lokalizacyjnej (zmiany ośrodków koncentracji działalności gospodarczej) (Baldwin, Wyplosz 2009).
5.1.1. Graficzna prezentacja krótkookresowych skutków unii celnej
Przy graficznej prezentacji skutków unii celnej wykorzystywane są różne instrumenty teoretyczne:
● koncepcja nadwyżki konsumenta, wskazująca, że jest grupa konsumentów, która byłaby skłonna kupować produkty przy cenie wyższej od rynkowej;
● prawo jednej ceny w wyniku wolnego handlu, gdy kształtuje się jednolita cena unii celnej;
● efekt produkcyjny specjalizacji, który oznacza zastępowanie drogiej produkcji krajowej przez tańszy import, prowadząc do tego, że jednolita cena unii celnej jest niższa od ceny krajowej;
● efekt konsumpcyjny specjalizacji, który oznacza wzrost całkowitej konsumpcji dobra w wyniku spadku cen krajowych do poziomu ceny unii celnej; w rezultacie rośnie popyt i następuje przesunięcie na krzywej popytu w kierunku wyższego poziomu wydatków;
● efekt zmiany wielkości handlu, gdy rośnie wolumen importu;
● efekt zmiany wielkości popytu krajowego;
● efekt zmiany produkcji krajowej;
● efekt zmiany cen krajowych.
Zmiany oddziałują na dobrobyt różnych grup uczestniczących w efektach unii celnej: konsumentów, producentów, władz fiskalnych (w zakresie dochodów budżetowych z ceł). Efektem netto jest wzrost lub spadek łącznego dobrobytu wszystkich grup – efekt kompensacji, gdy straty / korzyści jednej grupy są kompensowane korzyścią / stratą innych grup.
W prezentowanym graficznym ujęciu efektów unii celnej są wyróżnione trzy kraje lub grupy krajów (rys. 5.1 i 5.2):
● literą A oznaczono kraj lub grupę krajów, będących inicjatorami integracji – A jest najmniej efektywnym, czyli najdroższym producentem;
● literą B oznaczono kraj lub grupę krajów, będących średnio efektywnymi producentami – B jest potencjalnym partnerem kraju A w unii celnej ze względu na bliskie sąsiedztwo;
● literą W oznaczono kraj lub grupę krajów, będących najbardziej efektywnymi dostawcami na rynki światowe – W nie jest bliskim sąsiadem, ale ze względu na położenie geograficzne może być brany pod uwagę jako
partner.
Na rys. 5.1 przedstawiono sytuację kraju A, który jest inicjatorem utworzenia unii celnej i dokonuje oceny możliwości wyboru partnera spośród krajów B i W. Przed utworzeniem unii celnej kraj A stosuje cła (t) jednakowe dla obu partnerów. Cena z cłem wynosi, odpowiednio, PW + t oraz PB + t . Są to cła niedyskryminacyjne.
