wspólna polityka handlowa.
Z kolei do kompetencji dzielonych między UE i kraje członkowskie zaliczono: rynek wewnętrzny; politykę społeczną; spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną, rolnictwo i rybołówstwo; środowisko; ochronę konsumentów; transport; sieci transeuropejskie; energię; przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego. Kompetencje te są realizowane zgodnie z zasadą pomocniczości.
Katalog dziedzin, w których UE ma kompetencje do wspierania, koordynowania i uzupełniania działań państwa członkowskich, obejmuje: ochronę i poprawę zdrowia ludzkiego; przemysł; kulturę; turystykę; edukację, kształcenie zawodowe, młodzież i sport; ochronę ludności; współpracę administracyjną.
3. Potwierdzona została, obowiązująca już od deklaracji Schumana, zasada solidarności jako podstawa współpracy krajów członkowskich. Zasada ta zobowiązuje kraje do wspólnej realizacji uzgodnionych zadań, wzajemnej pomocy i solidarnego pokrywania kosztów z tym związanych, przy jednoczesnym poszanowaniu ich historii, kultury i tradycji. Szczególne znaczenie ma solidarność finansowa, znajdująca wyraz w tworzeniu wspólnego budżetu oraz redystrybucji środków między kraje i ich regiony zgodnie z wymogami realizacji zadań integracyjnych.
4. Szczególne znaczenie w UE wartości ma zasada niedyskryminacji, której realizacja opiera się na założeniu (Gawlikowska-Hueckel, Zielińska-Głębocka 2004, s. 3–4):
● równości wobec prawa;
● zakazu dyskryminacji, wynikającej ze względów, które zostały zdefiniowane w art. 2 TUE;
● zakazu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo.
W życiu gospodarczym zakaz dyskryminacji odnosi się do:
● wymogu równości kobiet i mężczyzn w sprawach zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia;
● integracji osób niepełnosprawnych i działań na rzecz włączania społecznego osób zagrożonych;
● niedyskryminacji dotyczącej pochodzenia towarów, tj. dóbr i usług na rynku europejskim;
● niedyskryminacji dotyczącej zakładania przedsiębiorstw – obowiązuje zasada traktowania narodowego, która zakłada, że przedsiębiorcy i inwestorzy zagraniczni nie mogą być traktowani inaczej niż krajowi;
● niedyskryminacji związanej z przemieszczaniem się osób między krajami członkowskimi, dotyczącej prawa osiedlania się, prawa do świadczeń społecznych, podejmowania pracy, opieki konsularnej.
5. Podstawę prawną funkcjonowania UE stanowi jej porządek prawny, tzw. acquis communautaire (tab. 2.3), obejmujący prawo pierwotne, czyli wszystkie traktaty (stanowiące, akcesyjne), oraz prawo wtórne stanowione przez instytucje unijne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, układy i umowy międzynarodowe, programy działania, strategie itd). W porządku prawnym UE obowiązuje nadrzędność prawa unijnego nad prawem krajowym. Nad poszanowaniem i przestrzeganiem prawa europejskiego czuwa Trybunał Sprawiedliwości UE, a kraje członkowskie są zobowiązane do ustanowienia środków niezbędnych do skutecznej ochrony prawnej europejskiego porządku prawnego.
Tab. 2.3. Podstawowe akty prawne Unii Europejskiej, tworzące unijny porządek prawny
Istotne znaczenie dla pozycji prawnej UE w relacjach zewnętrznych ma fakt przyznania jej osobowości prawnej, co oznacza, że UE ma cechy organizacji międzynarodowej, a jej instytucje reprezentują interesy całego ugrupowania oraz krajów członkowskich na różnych forach międzynarodowych (w ramach Światowej Organizacji Handlu, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, grupy G-7, grupy G-20, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju itd.).
6. Obowiązuje zasada jedności celu, która oznacza zobowiązanie państw członkowskich do realizacji uzgodnionych zadań, odnośnie do których kraje zgodziły się działać wspólnie z instytucjami unijnymi, na przestrzeganie przyjętych wartości oraz traktowanie wspólnych zadań i wartości jako dobro wspólne, wymagające lojalności wobec unijnych celów i porządku prawnego
7. Unia funkcjonuje w jednolitych ramach instytucjonalnych, obejmujących instytucje decyzyjne: Parlament Europejski, Radę Europejską, Radę UE, Komisję Europejską, Trybunał Sprawiedliwości UE, Europejski Bank Centralny, Trybunał Obrachunkowy (tab. 2.4). Obok instytucji decyzyjnych działają też instytucje doradcze, mające na celu koordynację współpracy różnych organów krajowych, w tym Komitet Regionów oraz Komitet Ekonomiczno-Społeczny.
Tab. 2.4. Instytucje Unii Europejskiej
2.2. Poszerzanie integracji
Podstawę poszerzania terytorialnego UE stanowi jej otwartość na wszystkie kraje europejskie, przyjmujące i respektujące jej wartości i jej porządek prawny. Precyzuje to art. 49 TUE:
Każde państwo europejskie, które szanuje wartości, o których mowa w artykule 2 i zobowiązuje się je wspierać, może złożyć wniosek o członkostwo w Unii. (…) Brane są pod uwagę kryteria kwalifikacji uzgodnione przez Radę Europejską.
Ogólne kryteria przystąpienia do UE zostały określone na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kopenhadze w czerwcu 1993 roku. Było to związane z przygotowaniem do dużego rozszerzenia UE o kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Kryteria kopenhaskie dotyczą:
● osiągnięcia stabilności instytucji gwarantujących demokrację, praworządność, poszanowanie praw człowieka oraz mniejszości narodowych / etnicznych;
● funkcjonującej gospodarki rynkowej oraz zdolności do radzenia sobie z presją konkurencji i siłami rynkowymi na jednolitym ryku europejskim;
● zdolności przyjęcia obowiązków członkostwa, włączając w to cele unii politycznej oraz unii gospodarczej i walutowej.
W historii integracji europejskiej miało miejsce kilka rozszerzeń członkostwa. Do krajów założycielskich (Szóstka) – Francji, Niemiec, Włoch, Belgii, Holandii i Luksemburga, dołączały kolejne. Pierwsze duże rozszerzenie nastąpiło w latach siedemdziesiątych XX wieku, gdy do ówczesnych wspólnot przystąpiły: Dania, Wielka Brytania i Irlandia (traktaty akcesyjne zostały podpisane 22 stycznia 1972, weszły w życie 1 stycznia 1973). Drugie rozszerzenie powiększyło wspólnoty o Grecję (1 stycznia 1981), trzecie – o Hiszpanię i Portugalię (1 stycznia 1986), czwarte – o Austrię, Finlandię i Szwecję (1 stycznia 1995). W ten sposób została stworzona tzw. unijna Piętnastka (UE-15), uważana za grupę najwyżej rozwiniętych krajów europejskich.
Upadek systemu komunistycznego i uruchomienie procesów transformacji ustrojowej w krajach byłego bloku sowieckiego doprowadziły do akcesji do UE 8 krajów Europy Środkowo-Wschodniej (Litwy, Łotwy, Estonii, Polski, Węgier, Czech, Słowacji i Słowenii), a także Cypru i Malty – na podstawie traktatów akcesyjnych podpisanych w Atenach 16 kwietnia 2003, włączających 10 krajów do UE z dniem 1 maja 2004. W wyniku kolejnego rozszerzenia (1 stycznia 2007) do UE przystąpiły Bułgaria i Rumunia, a następnie Chorwacja (1 lipca 2013).
