kom in stamme ingedeel, in ’n digte, smal kolonne van ses man breed en eenhonderd diep. Aan die vyand se linkerflank, teenoor Klearkos se regiment, is ruiters met wit harnas. Dáár’s Tisafernes, sê hulle. Langs hom marsjeer soldate met rottangskilde, en langs hulle soldate met houtskilde wat tot by hulle voete kom. Egiptenare, sê die veterane. Nader na die middel is ’n digte massa ruiters en duisende boogskutters. Die Grieke soek die koning se goue banier tussen al die vaandels, maar sien dit nie.
Grieke lei altyd van die regterflank, Perse altyd van die middel. Kuros ry met drie lyfwagte en sy tolk heen en weer voor die front. Hy skreeu op Klearkos en wys met ’n spies: “Lei jou Grieke teen hulle sentrum. Dit is waar die koning is. As ons dáár wen, is die hele ding klaar.”
Klearkos kyk na die swaar formasie in die middel van die vyand se front waar die koning is en sien dit tot verby die Griekse linkerflank strek. Sy hele linie van tienduisend man sal meer as twee myl na links moet skuif, meer as twee myl weg van die rivier, wat hom aan omsingeling blootstel. Hy ry na Proxenos toe. “Wat dink jy?”
“Skuif, solank ons tyd het. Die koning is dáár, nie hier nie.”
“Nee. Hulle kom te breed. As óns teen die middel slaan, omsingel sy twee flanke ons. Laat Kuros skuif. Ons hou vas aan die rivier.”
“Sy bevel is duidelik. Ons moet skuif.”
“Ek sal sorg dat dit regkom.”
“God Zeus,” sê Proxenos, “wat doen ek hier?”
Klearkos ry terug na sy plek in die middel en Proxenos kom voor sy regiment aantree. Dit is weer die onnosele Spartaan wat nie kan verander nie. Die geledere word nou digter soos laatkommers uitasem kom aansluit; Proxenos stuur syne om hul watersakke te vul. Die vyand kom steeds in goeie orde aan en die woestynwind wat elke middag opsteek, dra nou hulle stof vooruit en oor die Griekse leër.
Kuros ry weer voor die front verby en kyk na die vyand en na sy eie volgelinge. Xenophon hou hom dop van sy posisie in die linie. Wat gaan hier van my word, dink hy. Daar is ons leier, hy wou nie sy generaals vertrou nie en nou vertrou sy generaals hom nie. Wat bedoel die gode, en wie gaan hulle hier as instrument van hulle wil gebruik, gaan dit daardie gesiglose stuk sonde genaamd ArtaXerxes wees, die ambisieuse en onbetroubare prins Kuros, die trotse en onbuigsame Klearkos, of hierdie honderdduisend voetvolk? Toe die prins naby is, stap Xenophon vorentoe, salueer met die swaard en vra of hy bevele vir hom het om oor te dra.
Kuros trek sy perd in. “Waarsêers het geoffer,” sê hy. “Die tekens is goed. Versprei die nuus.”
Goed waarvoor? Goed vir wie?
Terwyl Kuros praat, kom ’n geluid soos donderweer van ver af aan en rol agter hulle langs die linies af. Die prins draai hom om in die saal. “Wat is daardie geroep?”
“Dit is die wagwoord en weerwoord wat aangestuur word, prins Kuros,” sê Xenophon.
“Wat is die wagwoord? Wie het dit beveel?”
“Zeus die Verlosser. Die weerwoord is: Oorwinning.”
“Ek aanvaar dit so.” Dan ry die prins terug na sy plek in die middel, en Xenophon draai om en gee die boodskap aan Proxenos: Daar is geoffer en die tekens is goed, versprei die nuus.
Nou is die twee leërs ’n halwe myl uit mekaar. Onderoffisiere draf met wynsakke tussen die linies. “Eer aan Zeus,” sê hulle, “Zeus die Vader.”
Klearkos steek sy spies met die rooi wimpel in die lug, Proxenos doen dit ook en dadelik daarna die ander generaals al op die ry af. Die Grieke tel skilde op, laat sak spiespunte gelyk met die grond, begin die paean aan Zeus sing en stap vorentoe teen die koning se leër. Twintig tree afgetel en die paean klaar, verander hulle die greep, hef spiese bo die kop en storm vorentoe in hulle linies. In die voorste gelid slaan sommige hulle spiese teen skilde om die vyand se perde te verskrik, een groep swerm vooruit, die ander sukkel om hulle lyn reguit te hou, Proxenos se kapteins skreeu op mekaar om die voorste linie te bedwing. Terselfdertyd skreeu die hele leër, hees of skril “Eleleu, Eleleu, Eleleu,” aan die oorlogsgod. Van agter kom die eerste pyle oor hulle koppe vorentoe gevlieg, en die droë, warm stof begin die kele brand.
Nou word al die oë wyd en swart. Waar die pyle tref, weifel fraksies van die Persiese front, huiwer en beur terug, afdelings draai en vlug, skild teen skild beur hulle terug teen hulle eie mense. Die koning se rooi vegkarre jaag nog heen en weer, sommige sonder drywers breek wild tussen die Grieke deur, ander jaag na hul eie linies terug. Toe gooi die Grieke alles met mag teen hulle; hulle kap die spiese in die rûe van vlugtendes en beur verby, die kapteins skreeu om gelid te hou, maar die soldate voel die sukses en begin los agter mense aanhardloop. Die prins hou sy seshonderd ruiters bymekaar en soek waar die koning gaan verskyn, sy lyfwag sien hoe die Grieke die vyand terugdryf, hulle juig en roep al Kuros tot koning uit.
Koning ArtaXerxes is daar in die middel, anderkant Kuros se linkerflank. Hy sien daar kom geen aanval teen sy sentrum nie en bring sy regterflank om na binne soos ’n bokser ’n haakhou swaai, teen Menon se regiment en Arras se inlanders agter Menon.
Kuros verwag nou sy leër gaan teen die rivier gedruk word, en ruk teen die koning se sentrum op om hom te stuit en terug te dwing. Met sy lyfwag van seshonderd storm hy die sesduisend rondom die koning, hy kap met die sabel na nekke en gesigte, steek hulle generaal Artagerges dood en breek dwarsdeur hulle. Anderkant uit draai sy Onsterflikes om, dring weer in die digte geswerm rondom die koning in, maar verloor daar hulle samehang, tot prins Kuros nog net sy eie paar tafelgenote tussen die malende lyfwag in ysterbruin visskub-harnas om die koning herken. Dan sien hy ’n banier van purper en goud met ’n gevleuelde leeu op. Hy skreeu: “Ek sien my man!” Hy dryf sy perd met bloedige skoppe vorentoe, en slaan sy broer koning ArtaXerxes ’n sabelhou wat hom deur sy borsplaat wond. Maar in die swaai van sy arm steek ’n Ethiopiër met ’n borsplaat van swart olifantvel hom met ’n bamboeslans onder sy oog dat die versplinterde punt soos vyf oop vingers agter sy kop uitbars.
Die omsingeling van Kuros se leër vorder vinniger, vlotter. Onder sy inlanders is nie meer leiers nie; Arras, die tweede in bevel, se voetvolk breek voor die koning se ruiters weg en vlug eers deur hulle eie kamp en dan verder en verder terug, tot by die plek waarvandaan hulle vroeg dié oggend vertrek het, omtrent twaalf myl agter die front. Die koning laat hulle nie agtervolg nie; sy lyfwag dring die prins se kamp binne, kap die nagblou tent uitmekaar asof dit ’n lewende dier is, en gil hulle het die veldslag gewen. Saam met ’n hele klomp goed van goud en silwer vang hulle die meisie wat Kuros uit Fenisië saamgebring het en stroop haar nakend vir die koning. Die jonger vriendin, uit Miriandos, word ook gevang en dadelik deur die soldate kaal gepluk, maar sy ruk los en vlug met die lyfwag brullend agter haar aan na die Griekse peltastai wat die bagasielaer bewaak. Daar breek die gevegte nou uit; die peltastai veg met swaard en skild teen ruitersabels, hou die Perse weg en red die meeste van die slawe, bagasie en persoonlike eiendom wat in hulle sorg was, maar ly tientalle verliese.
Soveel stof hang oor die veld dat niemand ver kan sien nie. Omtrent drie myl vóór die bagasietrein dryf die Griekse hoplitai, nog juigend oor hulle maklike oorwinning, die vyand voor hulle uit. Dáár kom ’n boodskap by die generaals dat die koning met sy lyfwag tussen hulle bagasie is. Klearkos laat roep Proxenos, die naaste aan hom. Hy verneem na ongevalle: Sal hulle saam soontoe marsjeer, of een regiment stuur om die walaer te ontset? Wag, kry eers orde in die linies.
In Kuros se walaer kom koning ArtaXerxes regop in sy stiebeuels om hom aan sy ruitery te vertoon: Die hou deur sy harnas was nie dodelik nie. Hy verneem die Grieke het sy voetvolk verslaan en hulle omtrent drie myl agter hom teruggedryf. Hy laat sy rasende, rowende lyfwag tot orde bring en aantree.
Aan die geroep van basuine
