spot waarskynlik met hom. Oral, selfs in Babilon, is roostuine en ’n volmaan mooi, en waarskynlik vir mense ’n plesier. “Ons volk het ’n gesegde,” het hy op ’n ingewing gesê, “ ’n man se liefde vir ’n vrou kwyn en groei soos die maan, maar sy liefde vir ’n broer skyn soos die son vir ewig. Is dit waar?” Want selfs die liefde tussen broers ken en verstaan hy nie. Daar was Abel en Kain, Jakob en Esau, Josef en sy elf broers, Kuros en ArtaXerxes, Xenophon en sy Tienduisend. Bloedbroers.
“Baie waar, Jood. Dit bewys jy kry nie één boek vir mans en vrouens nie. Nee, laat hulle self stories opmaak. Maar ’n tweede Sappho kry jy selde.”
Weer begryp hy nie die antwoord of antwoorde nie. Verstaan die generaal wat hy bedoel, of het hy net geen simpatie met sy onkunde en twyfel nie? Hy vermoed dat hulle hom oor sy erns spot.
Nagri vou sy bene onder hom in soos ’n kleremaker, stut sy rug teen die deurpaal van sy kamer, en hervat sy skryfwerk: Ek vertel nie van ’n prins se ambisie, ’n mislukte staatsgreep en ’n vlug voor ’n oormag, of van ’n arm soldaat se reis op soek na die hart van boosheid nie. Ek verkondig die koms van die Verlosser.
Dit was nie ’n vlug nie, dit was ’n beheerde strategiese onttrekking, ’n aftog, ’n uiters knap stuk krygsvernuf. Net, hy het nooit aan hulle lang en gevaarlike reis as ’n aftog gedink nie, vir hom was dit andersom, vir hom was dit die opmars. Die groot slagvelde, sy slagvelde, het nog altyd vóór hom gelê.
Hy hoor beweging in sy kamer, ’n fluistering bokant hom, onder die krom bruin daklatte. Wie besoek hom? Dit is die swaels wat na hulle nes teruggekom het. Hy hou die luggat dop, hoe hulle binnekom, aan die oorblyfsel van hulle nes hang en weer langs die sonstraal uitglip. Die nes het ’n pyp en ’n sak, die sak is oopgebreek, die eiers het uitgeval, en hulle werk daaraan om dit reg te maak. Hulle dra nat geelklei aan, korrel vir korrel, en maak dit heel.
Hierdie trekswaels kom uit die ver suide, jy sien hulle in hulle swerms aankom, jy kry vreemde insekte wat nie hierlangs voorkom nie in die krop. Honderde dagreise ver kom hulle, elk op soek na ’n huis wat hy agtergelaat het, soos die Tienduisend in die Verlosser se naam nou huis toe gaan. Hulle is ’n goeie teken. As hulle teen sy dak wil kom plak en nes bou, is hulle welkom. Sy kamer is stil, koel en gesond.
Nagri doop sy pen, maar die ink word droog terwyl hy herlees wat hy geskryf het. Hart van boosheid, hart van die bose? Wat het die generaal hom daar voorgestel, ’n kadawer uitgelê op ’n tafel? Die bose is oral, chaoties, vormloos, tydloos. Toe Xenophon diep teleurgestel was deur die leër het hy hulle verwyt: Julle is ’n bose mag. Dit was by Kotiora aan die Swart Kus toe sy broers hom wou stenig. Maar wat wou die jong man Xenophon in afgeleë Babilon gaan soek? Nagri het ’n vermoede: dieselfde waaroor Jode in ballingskap, waarskynlik alle bannelinge, altyd met weemoed praat.
In die berge, toegedraai in ’n growwe bruin vrouerok, het hy Xenophon een oggend uitgevra terwyl die leër skuil teen die sekel van ’n bytende noordewind wat sneeu hoër en hoër teen hul klappende, rukkende tente gesmyt het. Hulle was saam; die generaal wat hom moes bring tot waar God hom wou gebruik, was gebondel in sy dun, swart mantel. Hy vermoed die generaal wou dié oggend sy gees laat rus van kommer oor die groot moeilikhede waarin hulle daardie ysige, honger, moedelose dae verkeer het en die tientalle wat elke dag siek word en sterf van die koue. “Kuros was oortuig dat julle in warm Babilonië gaan oorwinter,” het hy aan Xenophon gesê. “In ons heilige boek staan ’n duidelike waarskuwing: Moenie op prinse staatmaak nie.”
Dit was ’n seldsame kans om met hom te praat: Xenophon van Athene, leier van die Tienduisend, die soldaat wie se lot in die sterre met sy eie oorkruis gelê het. ’n Haas onpeilbare man, wat met vrae verlei moes word om iets van sy herkoms, lewe en gedagtes te laat sien. “Waarom verkies Atheners deesdae die buiteland?” het hy aangepor.
Die generaal het nie gou gepraat nie, net sy verslete swart mantel styf om sy skouers getrek asof hy diep ingedagte ’n volgende skuif in die geweldige spel teen konings en gode oorweeg.
“Wat was julle gevoel, in dié tye?” het hy weer probeer. “Die verlies van land en vryheid. Julle wêreld uitgewis.”
In sy familie, het die generaal stil en nog nadenkend, geantwoord, was daar verliese, soos in ander waar weduwees en swanger vroue oor meer as een man rou. Hoopverskrompelende honger, naas meer beskadigde wapens as bruikbares en vliegbemorste beeldjies van Hermes die Geneser, was algemeen in hulle huise. Buite, op strate wat nie meer herstel is nie, was brandsiek honde en verminktes wat met daglig uitgedra word om te bedel. Hy is op sestien opgeroep, en het dankbaar wapens uit die dakbalke gehaal, roes afgeskuur, geslyp, vet gesmeer, rieme en gespes verstel, skedes gelap; hy was die vierde geslag wat dit sou gebruik. Ten minste sou daar vir hom rantsoenkos wees.
“Wat het hulle gesê, waarom was dit só?” Die woord “waarom” is vir Nagri belangrik. In vraag op vraag strek dit terug tot die oomblik voor die skepping; die laaste sinvolle vraag vóór daar lig was, die heel eerste daarna.
Die generaal se oë het in diep skaduwee gelê, sy lippe het van koue gebewe, op sy baard was vlokkies sneeu (of was hy reeds grys?). Sy stem was nie meer die van ’n Atheense redenaar, geskool in die retoriek nie, maar traag, asof hy by ’n graf praat. “Negentig jaar gelede het Darius uit Persië gekom en ons kolonies in Asië aangeval, daarna ons eilande, toe ons vaderland self. Duisende moes sterf voor ons hom by Marathon kon stuit. Tien jaar later het sy seun Xerxes weer in die ooste verrys. Ons moes uitgewis word, al ons Atheners.”
Xenophon het sy helm op sy knie getel, aan die kenband gestel en ondertoe, in die gesig van die helm, gepraat asof hy daar ’n vergete voorvader sien aan wie hy verantwoording doen, of by wie hy bieg en vergifnis vra. “By die Hellespont laat hy ’n tweeling kruisig – ’n offer aan die see, ’n waarskuwing aan al wat leef, ’n basuin wat sy waansin aan die wêreld verkondig – en dryf ’n miljoen soldate oor ’n brug van bote om wéér ons vaderland aan te val. Daar was Termopulai om te beween voor hulle ons stede en dorpe bestorm . . . mense, diere en bome om die lewe bring . . . huise plunder, plase verwoes, tempels verbrand. Net op see kon ons Hellene ons handhaaf.” Nagri het belangstellend gewag. Dit was die hele gruwel in omtrent honderd woorde, soos skoolseuns in die retoriek opgelei word: wees bondig, kronologies, met die rolspelers – aggressor en slagoffer – duidelik uitgewys. Maar die generaal was weer stil, hy moes hom aanmoedig. “Wat soek Atheners dan deesdae oorsee? Is julle land onaangenaam?”
Xenophon het opgekyk, met sy vingerpunte geraak aan die tentvel wat gons soos ’n tamboer (van waar dié vibrasie? A, die wind in die toue) en effens geglimlag. “Ons vlug vir ons noodlot. Soos die spreekwoord sê, soos jy sal weet uit die tragedies: Geen Griek soek sy noodlot nie, die noodlot soek hóm. Ons wat onafhanklik was, die regeerders en leiers op elke gebied in hierdie streek, sit nou met ’n waardelose burgerskap in ’n derderangse staatjie. Ons vlug oorsee om weer iemand te wees.” Met drie vingerpunte teen sy bors, teen homself gedraai, het hy benadruk: “Dit is nie meer óns land nie. Met die hele Persiese Ryk in die ooste en Sparta in die weste was ons soos graan tussen twee meulstene. Saam sou hulle ons fyn maal. Sparta sou Persië se aanspraak op ons eilande en kolonies erken, as hulle goud gee vir ’n vloot én leër om Athene te dwing om oor te gee en ons stadsmure self af te breek, en ons vir alle tye te onderwerp.” Die beskuldigende vingers het teen sy borsbeen, op sy hart, gebly. “Ons, Atheners. Ons aan barbare onderwerp. Dit verklaar, sien jy, waarom Persië ons nog nie weer aangeval het nie. Hulle betaal Sparta om dit te doen. Sparta woon langs ons en baklei graag. Sparta het dadelik teen ons stad kom oorlog maak.”
Die generaal het sy kop geskud, duidelik bekommerd, dalk oor sy land se toekoms, dalk oor hierdie leër se situasie. Die klam tent het onder die noordewind geruk en gebuk en gevou, gebuk en geruk en gevou. “Dertig jaar van oorlog teen Sparta het die Atheense gees geblus. Ons bou nie meer nie. Aanbid nie, sing nie, dans nie meer nie. Ons is verbluf. Iets het met ons geskiedenis verkeerd geloop. Ons leef verward, sonder vaderland.
