nie. Ons sien neer op hulle, bespot hulle, ons gesprekke gaan gedurig oor hulle agterlikheid en gebrek aan sosiale grasie.”
Toe het hy weer ernstig aan die afwesige voorvaderlike gesig in die helm verduidelik: “Al wat gebeur het, is dat ons vinnig tot hulle vlak gedaal het. Hulle sing nie, ons sing nie meer nie. Hulle skryf nie, ons skryf nie meer nie. Hulle bou nie, ons bou nie meer nie. Geen welmenende god kan wil hê dat sulkes oor ons moet heers nie. Oor óns, Atheners. Maar dit gebeur. Wat sien ons as ons opkyk na die berg? Die godin is weg. Ons sien die goue tye in ruïnes, in die verbrande rooi dakpanne en woud van marmersuile wat swart ingestort lê op die Akropolis. As dit deur ’n aardbewing was, kon ons alles makliker verstaan. Nou vrees ons die Pers en sy huurling die Spartaan, en blameer dié een, dáárdie een en mekáár. Wat word van ons verwag? Ons voel onseker, ons waag niks meer nie.”
Nagri het die generaal sien rusteloos word. “Is alle regering nie boos nie?” het hy gevra om die gesprek nog te verleng. “Oorlog en die begeerte om te heers ontstaan uit dieselfde bron.” Hy het drie verkluimde vingers gewys. “Magsug. Gierigheid. Eiebelang.”
“Ja, selfs die gode is daarmee besmet.” Xenophon het die helm opgesit en vasgegespe, sy hande onder sy arms vasgeknyp, verlangend na hitte homself omhels. Hy het sy naels vir die pers vlekke van kouevuur ondersoek, dampende asem oor sy vingers geblaas, en toe die tentflap gelig en na buite gekyk. “Die wind gaan lê. Pak ons goed. Ek gaan die generaals sê.”
Só was die man. Hy kies die storm bo ondervraging, en spring soos ’n swak skaakspeler uit ’n onsekere posisie na ’n onbekende. Dit gee hom ’n gelyke kans, sê hy.
Xenophon en die spel van konings
Dít was die generaal wat, soos die walvis vir Jona, vir Nagri moes besorg waar God hom wou hê. En net deur te vra, oor ’n lang tyd, ongemerk en klein bietjies op ’n keer, kon jy iets oor die man te wete kom. Oor die res moes Nagri berekende afleidings maak. Xenophon het hom byvoorbeeld self vertel dat hy die orakel by Delphi gaan vra het aan watter gode hy moes offer. Die proses sluit vanselfsprekend ’n reis te voet in met ’n slaaf en ’n os. Só.
In Bisantion het die son nou agter die herberg se dak ondergegaan en die binnehof lê in skaduwee. Die twee swaels sit styf teen mekaar op ’n lat onder die dakteëls. Nagri vee die ink van sy penne af aan ’n bruin lap geskeur uit die soom van die rok wat hy met die aftog gedra het, rol sy boeke toe en pak dit weg. Dit is tyd vir sy aandgebed. Hy was sy hande en gesig, druk dit droog aan die doek wat agter sy deur hang, en gaan in die binnehof staan met sy voorkop teen die suidelike muur geleun en sy regterhand op sy agterkop, waar die hare nou afbreek tot kort, skerp stoppels. “God van ons vaders Abraham en Jakob,” fluister hy, “ek dank U vir die krag en wil, en die moed wat in my brand. Dankie dat U my uit die slawehuis laat wegkom het. Dankie vir u knegte Xenophon van Athene en die tienduisend broers wat my tot hier gebring het. Dankie vir die geleentheid om die Verlosser se koms te verkondig en ’n einde aan die Perse se verskrikking te help maak. Wys my die pad en die plek en die tyd. Laat my stem sterk en my boodskap duidelik wees. Amin.”
Na sy aandmaal van kaas, olywe en brood loop hy in die steeg voor die herberg af tot hy die see kan sien. Daar is nog nie sterre nie, maar in die skemerlug flikker vlermuise verby, klein en swart, geluidloos maar blitsig soos slingerklippe. Hy loop heen en weer voor die herberg en dink oor sy manuskrip tot hy meen dat die laaste reisigers die eetkamer verlaat het. Dan neem hy sy skryfgoed daarheen, stoot die swart kat van die tafel af – nêrens in die Wette, Kronieke van die Konings, die Liedere of Profete sien jy ’n enkele verwysing na katte nie – en rol sy boeke by die lamplig oop, die generaal s’n met die swart sterre en sy eie met rooi blomme.
’n Moeilike man om te ken, ja. Maar te midde van die Tienduisend was Nagri en Xenophon, twee vreemdelinge byeengebring deur gedagtes oor ’n moord op ’n koning en die oortuiging dat ’n god hulle daarin lei. Om die generaal was ’n gordyn van waardigheid waardeur dit onbehoorlik sou wees om te probeer kyk. Veral op parade kon jy sien hoe afgesonderd hy is, altyd alleen. Dit is hoe die tienduisend soldate hom geken het. En om die Athener Xenophon was die muur van privaatheid en formaliteit. Selfs op skrif het hy na homself in die derde persoon verwys. Jy kon brokkies uit sy verlede hoor, by hom of by ander soos Agasios wat sy vertroue volledig geniet het, maar nie veel nie. Jy moes hom altyd uitlok sonder dat hy dit agterkom.
Dit is te betwyfel of Xenophon as jong man noue vriendskappe gehad het. Hy het nie omgegee of enigeen van hom hou nie, maar was sensitief oor sy reputasie. En sonder familie. By Kotiora, die verskriklike plek, daardie hel van openbaring en wanhoop, het hy eenmaal van enkele familielede gepraat, sy pa, ’n tante en ’n jong suster wat deur vreemde soldate weggesleep is. Feitelikhede omtrent die generaal, dit skryf Nagri, en soms spring daar onverwags gedagtes op in sy verbeelding soos wilde honde uit gras: daar is stemme, klanke, slae, kleure, reuke en gebare. Dan soek hy beelde uit en kies en keur af, vóór enigiets in die profeet Nagri se boek neergeskryf word.
Xenophon is formeel, met ’n netjies geskrewe uitnodiging op skaars en duur perkament, by die spel van konings betrek. ’n Matroos met die naam Hermesion het dit van Piraeus gebring, en hy het die man met ’n skilpad en ’n kop kool betaal, verleë oor sy armoede.
Hy het ’n karige bestaan gemaak deur tekste van die meesters Tukidides, Aeskulos, Aristofanes, Euripides, Sofokles en ander uit sy boekekis te kopieer vir die stad se enkele gegoede bibliofiele. Die glorie van Griekeland, die glorie wat Griekeland was, sou deur sy toedoen voortbestaan, in afskrifte, veelvoudige afskrifte, van goeie tekste. Hy was oortuig dat as Sappho die Geliefde vergete raak, omdat in hierdie eeu van oorlog en armoede geen kopieë gemaak is nie, die wêreld sekerlik donkerder en die lewe nog armer en minder werd sou word. Deur die gode se genade was daar nog mense wat gewillig was om vir dié bewaring te betaal, en daarom kopieer Xenophon getrou terwyl hy stry teen die verlange om op die meestertekste te probeer verbeter. Dit is ’n sorgvuldige, tydrowende en swakbetaalde taak. Deels oor deeglikheid, deels uit spaarsaamheid en deels omdat hy alleen wil wees, gebruik hy nie ’n voorleser nie.
Gelukkig is daar die groentegeld; langs sy huisie het sy slaaf groente geplant en oor die tuinmuur verkoop. As hy geselskap soek, dra die ou luiaard soms ’n mandjie vol mark toe. Sy teenwoordigheid in die huis is ’n irritasie, maar iemand moet groente kweek. Xenophon praat so min as moontlik met die man.
Daar is ’n koue trek deur die huis. ’n Buitedeur staan oop.
“Skryf jy nooit iets van jou eie nie, Meester?” vra sy slaaf.
“Ek hoor die Muse net in my slaap. Dit bly drome.”
“Tog sal jy kan. Jy het so baie gelees.”
“Eendag. ’n Arm man moet eers sy bestaan maak.”
“ ’n Vrou sal help.”
“Soek vir jou een.”
“Nie vir my nie. Vir die huis. Hierdie huis het ’n vrou nodig.”
Xenophon kyk nie van die manuskrip op nie, maar sit sy vinger by die plek waar hy laas gelees het, laat sy hand met die pluim op die tafel rus en maak sy oë toe. “Soek jy iemand anders om ’n eier te kook en ’n paar stukkies wasgoed te bleik? Ek sal dit self doen. Ek is besig, maar ek sal dit doen.”
Toe haal die slaaf sy hande agter sy rug uit. “ ’n Brief, Meester. Die man wag buite.”
“Gee.”
“Ek is sewe-en-twintig jaar by jou,” het die slaaf gekla. “Jy ken my naam.”
Die brief was van sy neef Proxenos wat met ’n regiment huurtroepe by Sardis lê, en het begin met die gewone groet gevolg deur
