bakke wat op die sideboard uitgepak staan. Dis aandete. Die reuk van die kos slaan Frank se asem byna weg. Hy sien hoender met bleek vel wat los oor die vleis vou.
“Honger?” vra Piet.
“Net dors,” lieg Frank.
“Ek duld nie sterk drank in my huis nie, maar daar is koffie.”
Frank se hart sink by die vooruitsig aan boeremoer, maar hy waag dit nie om vir tee te vra nie. “Dankie.”
Windvoël glip stil uit. Hy moet die kombuismeid gaan aansê om die koffie te maak. En hy moet hom skaars hou. Tydens die oorlog het hy en die burgers saam in ’n kring sit en eet, maar nie meer nie. Die oorlog is verby en sekere dinge het weer geword soos dit voorheen was.
Frank kyk na die bedremmelde gordyne, die slapgesitte kussings en die silwer servies wat lanklaas opgevryf is. Hester was lank siek. Daar kleef ’n verslaentheid aan die vertrek.
“Wat kyk jy?”
Frank haal sy skouers op.
“Dis jóú land wat my so kaal uitgetrek het,” kla Piet. “Ek moes van voor af begin ná die oorlog. Ek het teruggekom na verwoesting en droogte en deesdae ken ek net van saamflans en boomskraap.”
Frank wag voor hy antwoord. Hy tel ’n denkbeeldige broodkrummel met sy vinger van sy broekspyp op. Heimlik is hy bly oor die wending wat die gesprek geneem het. Geld, het Ben vertel, is ou Piet Cronjé se doodslag. Hy is oor ’n pennie soos ’n kraai oor ’n blink ding. In Kruger se Volksraad het hy dag ná dag in die burgers se ore geneul oor maniere om die staatskas te styf en tussendeur sy eie sak probeer volstop. Van Palmietkuil af het hy een rekening ná die ander gestuur vir uitbetalings bo en behalwe sy traktement. Elke keer wanneer hy deel was van ’n ekspedisie teen Gatsisibe of Ikalafeng of Massouw, het hy ná die tyd terugbetalings gevra vir elke perdehaar wat uitgeval het. Die raad moes hom selfs huur betaal vir die gebruik van sy bokseil in die Mapog-oorlog. En dis uit skone inhaligheid dat hy destyds sy broerskind as die distrik se waterfiskaal laat aanstel het, skinder sy bure. Sodat hy wat Cronjé is meer water uit die Schoonspruit kon tap as enigiemand anders, stilletjies en sonder om daarvoor op te dok. Die broerskind wat nou dood is. Gesneuwel in die oorlog.
“Jy verlei nie vir Cronjé met vroue of wyn nie,” het Ben vir Frank afgerig. “Jy maak hom sag met silwer en goud.”
“Dan moet ek hom aan Eliza voorstel,” het Frank met ’n lag gesê. Maar dis nie nou tyd vir grappies nie. Hy sit die pamflet wat hy flussies al uit sy saalsak gehaal het seremonieel voor Piet neer. “As jy saam met my en my vennote na Amerika kom, hoef jy nie jou laaste dae in armoede te slyt nie, Generaal. Ons kan nie u ver-lore aansien herstel of die uitslag van die oorlog verander nie, maar ons kan sorg dat daar genoeg geld is vir ’n vreedsame aftrede hier op Palmietkuil.”
Frank woel sy das los en haal die hempsboordjie af. Hy skuif die pamflet eenkant toe, maar haal nie sy hand daarvan af nie.
“Spoeg uit wat jy wil sê,” sê Piet. “Ek het nie heeldag tyd vir jou praatjies nie.”
Hy klink bars, maar Frank ken die kyk in sy oë. Dis die kyk van ’n hokleeu net voordat die temmer hom sy eerste toertjie leer.
8
Dit was nie eens vir Piet nodig om te vra nie. Toe hy langs Hester se bed opstaan en uit die kamer kom, en almal aan sy gesig kon sien Hester is dood, het Fenyang sonder ’n woord omgedraai, ’n pik en graaf gaan haal en met die bult begin opstap. Dit was warm, dit sou swaar werk wees.
Agterna het Piet gewonder waarom hy nie gaan help het nie. Dit sou hom goed gedoen het, hy kon probeer het om die hartseer uit te swéét. Jan sou hom laat begaan het, hulle was mekaar gewoond. Maar hy was te lam in die lyf. Hy het verdwaas op sy stoep gestaan en oor die werf gekyk en dofweg gewonder waarom Jan dan nie vir klein Kokkerot vra om te help nie.
Omdat hy alleen wou wees, sou Fenyang kon antwoord. Dit was koeler onder die populiere as op die warmgebakte werf. Hy het eers die bolaag met sy pik losgemaak voor hy begin grawe het. Rus, grawe, rus. Dit was net hý daar agter die ringmuur, tussen die familiegrafte, en hy was besig om lank gelede se dinge oop te breek. Daar het wurms in die grond gesit. En wortels. Hy het gegrawe in al die dinge wat hom aan daardie stuk aarde vasgehou het.
Die trooskos wat Hester soggens vir hom by die agterdeur in ’n gekraakte piering aangegee het. Van al die swart kinders op die plaas, net vir hóm. Sy het die sifdeur oopgeswaai en oor die onder-deur vir hom ’n saggekookte vleisbeentjie aangegee, of pap waarop sy ’n leksel stroop gedrup het, of ’n gebotterde broodkorsie. Daar waar hy langs haar graf gestaan het, sou hy nog haar stem in sy gedagtes kon hoor: “Hierso, Jantjie. Vat vir jou. Toe, sit nou daar in die son, dan eet jy lekker.”
Het sy regtig tussen haar werkies deur vir hom rympies geleer? In die koelte, in die koelte, sê die kalkoen. Bankrot, bankrot, sê die tarentaal. Ek is kwaad, ek is kwaad, sê die fiskaal. Of was dit eintlik Mafenyang by die kombuis se agterdeur? Wat sou die ounooi tog in die kombuis gemaak het met al die baie meide byderhand om haar te help? Hy was nie meer seker dat hy reg onthou nie.
Maar dit wás sy, Hester, wat hom gedokter het toe hy amper dood was. Dít het hy seker geweet, al kon hy dit nie self onthou nie, want Mafenyang het hom die storie van kleins af soos medisyne ingegee. Vir hom en vir haarself, elke keer as dit nodig was om te onthou hoe goed die ounooi eintlik was.
Dit was ’n Sondag toe Mafenyang by die opstal gaan klop het om hulp te vra. Eers moes sy buite wag, met hom op haar rug, sodat die nooi haar middagslapie klaar kon slaap. Maar toe is daar winkelmedisyne uit ’n glasbottel gehaal en het Hester hom dae lank help verpleeg. Toe Mafenyang ook siek word, en te swak en koorsig om dit self te doen, het Hester in die nag opgestaan en kombuis toe gekom om hom in haar arms aan die slaap te sus. Gesing ook, het Mafenyang oor en oor vertel. Saggies gesing. En hulle daar in die kombuis langs die warm stoof laat slaap tot al twee gesond was.
Dit moes gewees het voor Hester haar eie baba gehad het. Die twee vroue was min of meer van dieselfde leeftyd, maar Mathlodi, dít was haar regte naam, het vir Fenyang gekry toe Hester, ná ’n hele paar jaar se getroude lewe, nog vir ’n kind loop en wens het.
Jan is in 1867 gebore, sou Piet jou kon sê. Hy kon dit so presies onthou, want dit was die jaar waarin hy die kafferkraal anderkant die Hartsrivier opgeruim en daaroor aangekla is.
Gebore in die jaar toe Makhado vir Kruger uit Schoemansdal gejaag het, sou Fenyang sê. In dieselfde jaar as wat Mapela die dorp Piet Potgietersrus afgebrand het.
Met Piet en Fenyang het dit altyd só gewerk. Al hulle stories was soos die komeet wat ’n paar jaar later so helder in die lugruim bo die plaas sigbaar sou raak. Elke storie het twéé sterte gehad. Piet het die een beetgehad en Fenyang die ánder. Daarom ook dat elkeen twee name gehad het.
Toe Mathlodi hoor hoe Paul Kruger se kommando moes weghol vir Makhado se mense, wat op ’n manier háár mense was, het sy haar kind “Oorwinnaar” genoem. Maar vir die groothuis se mense sou hy sommer Jan wees. Kinôsie het by die agterdeur gaan klop, hoed in die hand, om te sê daar het ’n bobbejaantjie uit die berg by sy hut aangekom.
“Het julle sy stert afgekap?” het Piet gevra.
“Ja, Baas.”
“Nou maar geluk.”
Piet
