waarin hy hom verontskuldig en die blaam op ander pak. Morsige briewe, vol driftige inkspatsels en gate in die papier waar hy te hard met die pen gedruk het.
“Papier is geduldig,” het Ben vir Frank gesê. “Maar hy het selfs met die papier baklei.”
Die ou swernoot, só het Ben na hom verwys, het gereeld met styfgebalde vuiste in sy baadjiesak na buite gestoom en sy manskappe onder in die krygskamp gaan groet, onder die wanindruk dat hulle hom steeds as ’n herder sien. Onderweg het hy beledigings geblaf vir die Britse soldate wat hom bewaak, in sy eie taal, hoe dan nou anders, allemagtig. Wanneer hy by die huis uitstorm, het hy die voordeur hard agter hom toegeslaan, sodat Hester se hand na haar gehawende keelvel gevlieg het van die skrik. Die oorlog, en seker ook haar man se draadwerk, het haar heeltemal losgetorring. Sy was soos ’n vormlose, uitgerafelde ding wat aan die draad wapper. Haar sinne het deurmekaar begin knoop en later het sy hulle halfgesê agter haar aangesleep. Sy het nie meer vir Piet in die bresse getree nie. Sélf sou sy nooit kwaad praat van haar man nie, maar sy het nie krag oorgehad om te keer dat ander dit doen nie. En hoewel Piet hom baie goed doof kan hou, het hy tóg later die gemorde verwyte gehoor. Agtergekom dat sy mense hom stram groet. Hy het die mantel van verworpeling met melodrama omgegooi en hom in die huis teruggetrek. In ’n stoel gaan sit en al hoe dieper daarin weggesak. Die baklei het soos ’n jakkals weggesluip, en in sy plek het swartgalligheid en selfverwyt aan Piet se hande kom snuffel.
“Wat dink die Oubaas?” het sy agterryer, ewe eensaam, soms gevra terwyl hy Piet se pype stop of sy skoene poets.
“Aan my plaas. Ek soek Palmietkuil se stof onder my pote. My stoep. My honde.”
“Ek ook, Oubaas.”
Maar Piet het nie geantwoord nie. Dalk het hy nie eens gehoor nie. Horende doof en siende blind het hy daar op die eiland geword. Die sout wat teen die huis se vensterruite aanpak, het hom nie meer gepla nie. Hy wou in elk geval nie uitkyk en sien hoe die alewige suidoostewind aan die toppe van die garingbome pluk of hoe mis van die see aangebol kom nie. Hy het nie belanggestel in die eiland se mooi strande nie. Hy het die strand geháát. Hy het gegril vir die slymerige morsels wat die see uitspoel; vir die snotterige goed op die sand; vir sponse wat in poele lê en week; vir die geroei van vinne en wiere; vir goeters wat met spriete rondtas of uit skulpsplete peul of aan rotse vassuig; vir visskubbe en meeumis en krapkak.
Hy het al hoe minder uitgekom en vasgeroes geraak in verlange na die vreemdste dinge. Nié die dinge van die see nie. Plaasdinge. Die dinge van sý plaas. Perdehaar en skaapwol onder sy palms. Die harige stingels van die malvas in die sonkamer. Ou skinkborde waarop pampoenpitte in die son lê en droog. Insekvlerke en strooihalms op die vloer as hy soggens die kombuis se onderdeur oopstoot. Die geknars van gras en stronk en van beskuitkrummels wat ’n mens met jou vinger onder uit die koekblik oppik. Die kleure van bleikaarde, modder, leer en koring.
Hy wou op sy werf wees, waar jy moet wéét wat jy doen as jy sagtheid en klamte soek. Slappap as jy laatoggend van die landerye af kom. Die olierigheid van skape se wol naby aan die dier se vel. Die diere se seemsleersnoete en die gawe gerasper van hul tonge oor jou vingerpunte. ’n Werf vol dinge wat teen mekaar skaaf en skuur omdat dit nie soutverslaan is nie. ’n Plaas met niks grilleriger as paddas en spaansriet nie.
Toe hulle hom eindelik huis toe stuur, was dit na ’n plaas wat in sy afwesigheid afgebrand en vernietig is. Van sy huis was net die fondamente oor. Op die werf het graspolle swart onder sy sole verpoeier as hy daaraan skop. Die beendere van vee het in die son lê en bleik. Die werfhonde het wild geraak in die rante en was nêrens te vind nie, al het hy ook hóé dikwels in die veld loop en soek en fluit. Sy hart het gevoel soos ’n swak gebakte baksteen wat blus onder die gewig van ’n muur.
Op Palmietkuil se stoep kon hy sien hoe die droogte dít wat hy nog oorgehad het, voor sy oë verskroei. Die lug was dor en alles was skurf en krapperig. Soms het sy neus van die hitte begin bloei en dan het hy die bloed ingedagte tussen sy duim en voorvinger gevryf. Die taai smeersels het hom herinner aan dinge waaroor hy nog nooit gepraat het nie, met niemand nie. As hy sy oë toemaak, was dit altyd weer Paardeberg. Die Boere wat hul gewere in die Modderrivier gooi, die begin van die einde. ’n Wit vlag wat opgesteek word. En dan, oral waar jy kyk, nóg wit vlae. Gemaak van geskeurde en bloedbevlekte hemde, vuil vadoeke en voorskote wat haastig aan stokke geknoop is. Oorgee-vlae gemaak uit gewone, gehawende mense se vodde.
Toe hy met sy perd op Palmietkuil aangery kom, weet Frank al hierdie dinge. Hy weet dit omdat hy maande lank soos ’n geblikte sardientjie gelê het in die sous van Ben se stories oor Piet. Hy het heeltemal deurweek geraak van alles wat hy oor Piet gehoor het, van snoet tot stert ingesout met die besonderhede van al Piet se skades en skandes. Wat hy nie weet nie, kan hy hom verbeel. Frank kan hom indink hoe Piet daar in die huis op St. Helena gesug en steun het. Hy sien in sy geestesoog hoe Piet, wanneer hy dit nie meer binne kan uithou nie, opspring en verby Deadwood-kamp stap, verby die kommissariaat waar die burgers in lang rye staan en wag vir hul daaglikse rantsoene. Frank sien hoe stap Piet lang treë met sy kort beentjies, verby die burgers wat uit perlemoenskulpe borsspelde maak vir hul geliefdes se hoë kantkragies. Hulle sit langs mekaar op leë lampoliekanne en kerf kieries met die koppe van elande, springbokke en leeus. Daar is ook kissies waaruit houtslangetjies vinnig orent skarnier as jy die deksel lig – net soos die bitterheid wat kop uitsteek wanneer Piet verbykom.
“Hier sit ons terwyl die Kakies glasskerwe vir ons kinders en weerhake vir ons vroue voer,” kla hulle. “En wie se skuld is dit?”
Piet stap verby sonder om met hulle te praat. Die burgers en die koppe van hul kieries kyk hom agterna. Sal hy strand toe stap, sy velskoene uittrek, sy broekspype oprol en sy bloubleek, eelterige voete in die vlak water gaan plant om te voel hoe die seestroom die skulpgruis onder sy sole wegsleep, bietjie vir bietjie, totdat hy nie meer sy balans kan hou nie? Nee. Hy het niks vir die see te sê nie, en die see niks vir hom nie. Die see maak hom nóg droewer as wat hy reeds is.
Hy mik in die rigting van die graf, die laaste rusplek van die eiland se ander beroemde gevangene. Die pad is steil en hoewel daar oral digte mis hang, is dit warm en bedompig. Naby aan die graf steek Piet uitasem vas en wonder of dit kan wees: Sien hy werklik ’n vae gestalte uit die mis na hom aankom? Die ander man het lang, swart laarse aan, ’n styfpassende klapbroek, ’n militêre jas met gefraiingde epoulette op sy skouers en swart swaelstertpunte wat om sy bene wapper. Op sy kop ’n stywe swart vilthoed waarop ’n kokarde in rooi, blou en wit aan die kant vasgesteek is. Piet herken vir Napoleon, sy voorganger op die eiland. Hulle het teen dieselfde vyand te staan gekom. Met dieselfde resultaat. Vir ’n oomblik ontmoet die twee buksies mekaar se blik. Dan kyk Piet weg. Dit is altyd Piet wat eerste wegkyk. Piet met die slegte gewete. Piet wie se eie mense sê dat sy hande vol bloed is.
Só op loop was Frank se verbeelding oor die hartgebroke generaal van Paardeberg. In sy kop was hy klaar besig om ’n toneelteks te skryf wat slegs losweg met die werklikheid verband hou. En toe skielik sit die ou man lewensgroot daar voor hom. “Dag, Generaal,” sê Frank.
Frank galop rustig met my perd tot reg voor die onderste stoeptrap. Hy sit swierig in die saal en lig sy hoed flambojant. Só ’n perd het hulle waarskynlik lanklaas in dié geweste gesien, dink hy. Hy vryf oor Rovero se flank. Die spiere tril onder die perd se vel en die dier kwispel sy ore vorentoe en agtertoe. Nêrens op sy glimmende swart lyf is ’n wit merkie so groot soos ’n speldekop nie.
“Dag, Generaal,” sê Frank weer toe hy geen antwoord kry nie.
“Wie’s jy?”
“Frank Fillis. Sirkusbaas, ruiterkunstenaar, koorddanser en goëlaar. Ook ’n professor van die penniefluit.”
Frank formuleer met voorbedagte rade. Hy belig doelbewus die vergesogte, die fantasie, want hy vermoed onder daardie stoere Boerebaard skuil ’n sin vir die dramatiese. Wat was Paardeberg
