’n huldiging vir dié briljante maar te vroeg gestorwe joernalis, vra Nakasa self die vraag: Wat gebeur met jou werk as jy nie meer daar is nie?
Die samesteller van die Nakasa-bundel, Essop Patel, skryf: “This collection was prompted by a brief meeting with the late Nat Nakasa in London. On a crisp morning over cups of coffee, he asked, ‘What happens to the writings of a man when he is dead and gone?’ In response to that question, I have compiled this book which reflects the world of Nat Nakasa.”9
Daarom ook, om die woorde van Patel te gebruik: hierdie publikasie dan om die wêreld van Rykie van Reenen te reflekteer.
Drukmedia-joernaliste se werk is immers vandag nuus en môre net goed vir die budjiehok en die kat se sandbak. Maar net omdat dit een dag later by wyse van spreke vir die voëls is, beteken dit nie die “first draft of history”, soos Phil Graham van die Washington Post die joernalistiek beskryf het, is ná ’n dag net dáárvoor goed nie. Waarom word veel mindere skrywers onthou net omdat hul werk in boekformaat beter bewaar word, terwyl groot joernaliste tussen die koerantblaaie van die verlede verbleik?
Hoekom kan mense hulle nie steeds jare later laat inlig, opvoed en vermaak deur die skeppingsvermoë van ’n besonderse joernalis nie? Veral een wat in ’n liga van haar eie ingelig, opgevoed en vermaak het?
Les bes, en hierdie nie ’n vraag nie, maar ’n stelling: Jong joernaliste moet hulle blootstel aan die so nodige vaardighede van die joernalistiek, geïllustreer in ’n uitmuntend geskryfde stuk deur ’n uitmuntende vakman. Die insig, woordvaardigheid, kritiese en analitiese denke, onderhoudvoervermoë, redigering, perspektief – wýsheid – wat spreek uit Van Reenen se werk, moet elke keer ’n meesterklas wees.
Dus dan: Hoekom nié ’n boekstawing van die ryk lewe en loopbaan van Rykie van Reenen nie?
Daar is ’n baie eenvoudige antwoord. Dáárom.
Dáárom, Rykie van Reenen, hierdie byeenbring van ’n ryk nalatenskap.
En vergewe; dis nie ’n verering nie. Ook nie ’n skending van privaatheid nie.
Wat dit is, is ’n rekord van ’n uitsonderlike, uitnemende, uitbundige, terselfdertyd innig private mens, ter stigting en lering van ons wat minder uitsonderlik, uitnemend en uitbundig is.
Na aanleiding van haar lament oor Steve Biko, ná haar geskiedkundige onderhoud met hom (volledige rubriek op bl. 340), “dat ’n stem soos syne uit die kritieke dialoog van ons land verdwyn het”10 probeer hierdie publikasie die teenwig wees sodat ’n stem soos dié van Van Reenen nié sal verdwyn nie.
Van Reenen word in Afrikaanse joernalistieke kringe beskou as ’n standaard – ook in die groter Suid-Afrikaanse joernalistiek. “Vintage-Rykie” het ’n eie styl, insig, diepte, nuanse, kreatiwiteit gehad.
Hierdie waardering is dus maar ’n poging om die omvang van haar oeuvre vas te vang voordat herinneringe ook aan háár lewe vervaag.
Dit wil nie voorgee om ’n biografiese vertelling te wees nie – dit is nie. Niks kan die magiese maanligstraal vasvang nie. Dit kan maar net probeer om die maanligstraal te beskryf.
Daarom word gefokus op ’n paar aspekte van die lewe en werk van ’n fenomenale joernalis wat in die konteks van haar tyd veel groter as die som van die onderskeie eenhede van haar lewe was. En selfs dié aspekte van haar werk wat hier belig word, is onvolledig.
Van Reenen was nie alleen ’n baanbreker vir Afrikaanse vroulike joernaliste in die middel van die vorige eeu nie, maar in alle opsigte ’n uitmuntende joernalis, soos verskeie invloedrykes haar beskryf het. Een, die historikus Hermann Giliomee, beskryf haar in die Engelse weergawe van sy biografie oor die blanke Afrikaners se ontstaan as “undoubtedly” die mees uitmuntende Afrikaanse joernalis van die twintigste eeu.11 In die daaropvolgende Afrikaanse weergawe is dit effens meer sober gestel: “undoubtedly” is getemper met “waarskynlik”.12
Om die uitmuntendheid van ’n unieke professionele, maar terselfdertyd uiters nederige en private persoon, en die omvang van haar werk, te beskryf, was nogal ’n opdrag. Die Rykie-oeuvre strek van spesialis-verslaggewer en politieke en sosiale kommentator tot uitmuntende essayis en rubriekskrywer, met tussendeur die epistolograaf wie se briewe hul eie verhaal vertel: ’n joernalis extraordinaire.
Daarom dat in die Afrikaanse nuuskantore van haar tyd ’n uitdrukking ontstaan het wat ’n waardering toon vir Rykie die mens, Rykie die joernalis, Rykie die verrykende faktor in haar medejoernaliste en medemense se lewe: Ryk, ryker, Rykie.
Dié trappe van vergelyking het net een ding beteken: Rykie was die toppunt van uitmuntendheid ná die eerste, mindere vorms wat mindere wesens moontlik kon bereik.
Joernaliste, te deeglik bewus van die misbruik van woorde, sal nie sommer ’n kollega ’n legende noem nie. Tog, in die geval Rykie van Reenen, was dit ongeveer ’n eenparige beskrywing onder haar tydgenote. Die unieke vrou, besonderse persoonlikheid en ’n uitnemende joernalis wás dit: ’n legende.
Naspers-voorsitter Ton Vosloo het in 2002 met die verskyning van publikasies oor Piet Cillié en Schalk Pienaar gesê: “Diegene onder ons wat met hulle saamgewerk het, word minder. Vir dié van ons wat so bevoorreg was, was dit ’n skakel met Naspers van die begin af, want hulle was weer die stokkie-aangeërs van die Webers, Malans en Geyers.”
Ook: “Hulle deel iets kosbaar mee, naamlik intap in die kollektiewe geheue … Hierdie kollektiewe geheue is vir ons belangrik vir ons voortbestaan.”
Ook Van Reenen is deel van daardie skakel “van die begin af”, belangrik vir die “intap in die kollektiewe geheue”, een van dié vir wie die “stokkie aangegee” is – hoewel, moet bygevoeg word, nie ’n redakteurstokkie soos vir Cillié en Pienaar nie.
Ek moet beklemtoon: Dis hoegenaamd nie die volledige prentjie nie, maar slegs ’n poging tot iets van ’n beeld van ’n joernalis van wie veel geleer kan word – ook veral deur ’n nuwe geslag joernaliste, ’n dekade of wat in die 21ste eeu in. En veral ook, en dalk veral spesifiek, ’n nuwe geslag Afrikaanse joernaliste.
En daarom, as ’n soort geloofsbrief, moet ek dit op rekord stel dat hoewel Van Reenen immer, van my groentjiedae, ’n persoonlike joernalistieke cynosure was, my objektiwiteit in hierdie geskrif nie bevraagteken moet word nie. Daarmee die kennisgewing: hierdie waardering van Rykie van Reenen moenie as ’n hagiografie gesien word nie. Verre sy dit dat die koesterende bewondering van ’n latere joernalis Van Reenen op ’n voetstuk wil plaas, en dus objektiwiteit – of dan gewaande objektiwiteit – verloor.
Alle stellings kan herlei word tot spesifieke bronne, van wie baie boonop uit eie reg uitnemend was. Die bronne word aangehaal soos dit oorspronklik gevind is, met sommige leesteken- en tipografiese inkonsekwenthede en spelfoute wat ter wille van leesbaarheid reggemaak is, en met verhelderende aantekeninge in vierkanthakies of eindnotas bygevoeg waar nodig. Verskeie bronne in die openbare domein, maar ook private bronne, is gemyn, asook ’n verskeidenheid ander primêre en sekondêre bronne, in ’n poging om Van Reenen se spesifieke soort joernalistiek te distilleer. En sonder om défaitisties te klink: Die rykdom van dié Rykheid kan nie sommer so saamgevat word nie.
Hierdie publikasie begin met ’n beskrywing van Van Reenen se groot- en menswordjare in breë trekke in ’n biografiese hoofstuk, gevolg deur ’n hoofstuk as historiese konteks vir die Afrikaanse joernalistiek, gevolg deur hoofstukke wat sekere aspekte van Van Reenen se joernalistiek belig. Daarop volg ’n verrekening van ’n afgetrede Van Reenen se bydrae tot die Afrikaanse joernalistiek, met ’n afsluiting van verkennings van Van Reenen die
