…1
EEN
Waterkloof en woorde
HOE SOU RYKIE van Reenen se lewe verloop het as haar ma nie met die geboorte van haar boetie gesterf het nie? Die impak op die klein gesin was dramaties. Haar pa sou jare later op sy sterfbed, ná hy reeds ’n leeftyd met die suster van sy gestorwe vrou getroud was, sê: Eers nou vergewe ek die dokter.
Die klein Rykie was maar net 15 maande oud toe haar boetie tydens geboorte, en haar ma kort daarna, gesterf het. Sou die pragtige portret van Van Reenen se ma steeds bokant haar eie sterfbed gehang het agt dekades later as dinge anders verloop het?
Van Reenen se ouma aan vaderskant was teenwoordig tydens die dubbele tragedie in Maart 1925 op die plaas Waterkloof in die Darling-distrik. Bappie van Reenen verwys in ’n brief aan ’n familielid oor die gebeure op 15 Maart na haar ontroosbare seun.2 Hy sou tot sy sterfbed nooit die dokter vergewe nie, want dié moes kies tussen ma of kind – en toe sterf albei.
In ’n brief in 1941 aan ’n agttienjarige Van Reenen, eerstejaarstudent op Stellenbosch, skryf hy aan sy “Liefste Pop”: “Jy het darem so ’n Edele moeder gehad. Haar laaste woorde was ‘Doen jou beste vir my kind.’”
Van Reenen se pa skryf dan hoe hy altyd “ter wille van myselve als jou vader & altyd met die versoek van jou moeder in my oore” die beste vir hul dogter probeer doen het.
Rykie van Reenen se vriende is dit eens: Haar lewe het in die teken van die verlies van haar ma gestaan. Daar word selfs gesê die aanknoping wat sy as jonger vrou met ouer vroue gehad het, was omdat sy ’n moederfiguur in hulle gesoek het.
Rykie van der Bijl (gewoonlik gespel Van der Byl) van Reenen is op Oujaarsdag 1923 op die familieplaas Waterkloof gebore. Haar ma was Hester van Velden, noemnaam Hetta, oorspronklik van die Paarl, en haar pa was Daniel Jakob Samuel van Reenen, noemnaam Dan.3
Volgens ’n sterfberig is Van Reenen se ma op 15 Maart 1925 oorlede – “na ’n siekbed van slegs etlike ure” – en op 17 Maart begrawe. Die begrafnis is “talryk bygewoon, wat getuig van ’n groot vriendekring”. Die berig is deur A.C. van Velden van die Paarl namens die “eggenoot, broers en susters” geplaas.4 Die baba Rykie is vir eers deur haar Van Velden-familie in die Paarl versorg. Haar pa is ’n ruk later met haar ma se jongste suster, Bettie, getroud om, soos dit gesê is, “vir die klein dogtertjie ’n ma te gee”.5
Van Reenen se doopname, Rykie van der Bijl, kom van haar Van Velden-ouma, haar ma Hetta se ma. Dié ouma, doopname Rykie Hester, was ’n gebore Van der Bijl, en Van Reenen het die doopname Rykie van der Bijl gekry.6 In haar familie was daar altesame drie Rykies, van wie twee die doopname Rykie van der Bijl, plus hul van, gekry het. Die derde se doopname was Rykie Hester.
Van Reenen het grootgeword op Waterkloof, met sy “groot, wit huis”7 wat reeds voor die 1880’s deur Van Reenen se oupa, Jan Gert, gebou is. ’n Reuse-vergroting van ’n foto van die plaaskombuis van haar geboortehuis, geneem deur een van Van Reenen se eerste vriendinne as jong joernalis in Kaapstad, die fotograaf Jansje Wissema, is op die agtergrond van ’n foto te sien wat in 1985 in Van Reenen se huis in Wynberg, Kaapstad, geneem is.
Annatjie Louw (gebore Pienaar),8 ’n peetkind en kleinniggie van Van Reenen, beskou Waterkloof as ’n leitmotief in Van Reenen se lewe en sê dit blyk ook uit haar dagboek as kind. “Toe ek die eerste maal so daaraan gedink het, toe onthou ek die assosiasie: Eleni Karaindrou, wat musiek komponeer vir films [verwys na] ‘the landscape, seascapes and the soulscape of the modern Hellenic world. For Karaindrou there is no escaping it. Wherever I travel, she says, quoting Seferis, Greece keeps wounding me’.”9
Die feit dat Louw ’n verband trek tussen die rol wat Waterkloof in Van Reenen se lewe gespeel het en die frase “Greece keeps wounding me”, is insiggewend. Sy het grootgeword met die wete dat sy as enigste kind ’n familieplaas sou erf en sy het haar pa verafgod. Alba Bouwer, ’n jare lange vriendin en joernalistieke kameraad, verwys in 1966 daarna hoe “onverskrokke” Van Reenen op Waterkloof verder geboer het ná haar pa se dood: “Dit was natuurlik hul ou familieplaas van ’n paar geslagte en vir haar die skakel met haar vader …”10
Die impak wat die verantwoordelikheid van Waterkloof se “landskap” en “sielskap” as erflating op Van Reenen sou hê, kan nie onderskat word nie. ’n Ander joernalistieke kameraad, Tobie Boshoff, vra hom af “hoeveel Rykie beïnvloed is deurdat … haar pa haar alleen grootgemaak het”. Sy opmerking dat haar ma se vroeë dood ’n wesenlike rol gespeel het, is geldig. In ’n boek oor buitengewone vroeë vroulike joernaliste lys die skrywer etlike gemeenskaplike kenmerke, onder meer dat hulle waarskynlik ’n ouer vroeg verloor het en ’n besonder hegte verhouding met hul pa gehad het – eerder as met hul ma.11
Vir Van Reenen was haar pa haar alles: In die woorde van Bouwer was hy “held nommer een in Rykie se lewe”. Daar was egter nie sprake van ’n intieme verhouding tussen stiefma en kind nie, hoewel Van Reenen haar tot haar dood in die laat 1960’s versorg het en baie lojaal was teenoor haar. Bouwer voeg by dat naas haar pa, die skrywer Maria Elizabeth Rothmann, beter bekend as M.E.R., ook ’n belangrike rol vervul het in Van Reenen se lewe: “Naaste aan hom kom TaMiem Rothmann wat ’n groot invloed … gehad het, en nog het.”12
Van Reenen was volgens aller inligting ’n rabbedoe as kind en jong meisie. Volgens Boshoff het sy self vertel dat toe dié tomboy “bo begin tekens toon” dat sy volwasse word, sy dit probeer wegvryf het – wat toe gemaak het dat, soos sy geglo het, dit “net groter geword het”.13
Van Reenen se niggie, Stefanie Steyn, het vertel “wanneer ons as kinders saam gespeel het, was sy die een vol verbeelding. Ons het op wilde jaagtogte op die plaas gegaan. Ons het graag ‘Boereoorlog’ gespeel.”14 (Steyn het ’n afgetrede Van Reenen later tydens haar siekte, veelvuldige sklerose (VS), by tye versorg om vir Judith Wurtzel, Van Reenen se metgesel en erfgenaam, ’n blaaskans te gee.)
Op Waterkloof het sy onder meer gereeld perdgery en skryf op ’n keer in haar dagboek sy het vir Emily, haar perd, “laat lê onder die saal”.15 Sy was baie in haar skik toe sy, nog op skool, ’n regte rybroek as geskenk gekry het: “Dit lyk rê rê swênkie so al met sy wegstaansye.”
Die jong Van Reenen was besonder skrander en het volgens een bron “standerds gespring” en reeds op 14 matriek geskryf.16 Die bron verwar dit waarskynlik met die “roem” wat Van Reenen verwerf het toe sy as veertienjarige tweede gekom het in Suid-Afrika se Junior Sertifikaat-eksamen, die ou standerd 8 (nou graad 10). Die opskrif in Die Burger lui “Darling trots op skooldogter” en verwys onder meer na hoe sy ’n A behaal het in Engels Hoër, selfs al was dit ’n Afrikaansmediumskool.17
Baie van die ontwikkeling van die jong Van Reenen sou uit haar eie dagboek blyk.18 Skryf – dagboek-hou – was skynbaar ’n familietradisie by die Van Reenens. Hoewel dié dagboek om privaatheidsredes nie vir navorsing beskikbaar was nie, gee Louw se insig en mededelings tog iets weer van wat daarin opgeteken is. “Ek het die dagboek (in omgekrulde tipiese skool-oefeningboekie-staat) in een nag deurgelees. Was vir my soos ’n storieboek en het kosbare insig gegee in die mens Rykie. En die ontwikkeling van haar denke – en skrywe.”19
Van Reenen het skynbaar haar hart in haar dagboeke as kind en jong meisie uitgestort. Haar lewenslange vriend en kollega, die ouduitgewer Danie van Niekerk, verwys daarna dat hy en Judith (ook Jude of Judy) Wurtzel kort ná haar dood “oortree” het deur verby ’n waarskuwing in die binneblad van ’n bruin leergebonde dagboek te blaai.20
Van Niekerk het ook eens opgemerk dat dit vir hom interessant is dat die hele dagboek van die Afrikaanse plaaskind in Engels geskryf was. In 1938, byvoorbeeld, skryf die vyftienjarige Van
