Koos Kruger, weliswaar in ligte trant, sê ná Mandela se verskuiwing na die Victor Verster-gevangenis in die Paarl dat ek tog nie ook moet vra om Mandela te besoek nie. Ná sy vrylating het Mandela my gevra: “Waarom het jy my nie kom besoek nie?” Ek het geantwoord dat daar baie ander mense was wat hy te woord moes staan. Een van die aangrypende stories wat Barnard later vertel het, was oor die tweede vergadering van die komitee met Mandela. Dié vergadering het in Willemse se huis plaasgevind. Sy vrou het die ete voorberei en Mandela as net nog ’n gas gehanteer, ’n gelyke met die ander.
Dis nodig om op die volgende te wys: Kobie Coetsee, Niel Barnard en Pieter de Waal was al drie “Vrystaters”. Barnard het politieke wetenskap aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, tans die Universiteit van die Vrystaat, in Bloemfontein gedoseer. Hy was iemand wat nie publisiteit gesoek het nie, belese, ’n akademikus wat ook strategies kon dink en met sterk “geloofsbriewe” in die Afrikaanse gemeenskap. Hy was, soos ’n oudstudent dit aan my gestel het: “Iemand met sterk oortuigings en ’n sterk wil. Het van niemand nonsens gevat nie. En al het hy nooit al sy kaarte op die tafel gesit nie, het hy respek en vertroue afgedwing. Hy het wie hy dink ’n ‘swakkeling’ en ‘droogmaker’ is, verpes.” PW Botha, toe nog eerste minister, stel Barnard in 1979 as die leier van die NI aan. Binne maande is die NI getransformeer tot ’n professionele en hoogs effektiewe diens. Die berugte generaal Hendrik van den Bergh se Buro vir Staatsveiligheid was daarmee heen.
Kobie Coetsee se rol in die openingskuiwe van ’n niepublieke dialoog was belangrik. Hy was die persoon wat tussen 1985 en 1986 in ’n beperkte en goed geselekteerde kring voorbrand vir ’n gespreksproses met Nelson Mandela gemaak het. Mandela het na Coetsee as ’n “nuwe soort Afrikaner” verwys, veral ná Coetsee besoeke deur Lord Nicholas Bethal, ’n lid van die Britse Hoërhuis en die Europese Parlement, en Samuel Dash, ’n Amerikaanse professor en voormalige raadgewer van die Amerikaanse Senaat se Watergate-komitee, goedgekeur het. Barnard en Louw van die NI het respek vir Coetsee gehad, al het Louw gedink dat Coetsee ’n “obsessie” met persoonlike geheimhouding gehad het en selfs “paranoïes” was om nie verkeerd bewys te word nie. Dis eintlik ’n baie merkwaardige denkverskuiwing wat vanaf 1988 plaasgevind het. So vroeg as Januarie 1985 het PW Botha nog gedink hy het ’n troefkaart, triomfantelik gesteun deur sy sekurokrate: Mandela sal vrygelaat word as hy onvoorwaardelik geweld as ’n politieke instrument verwerp. Botha het natuurlik geweet dat Mandela dit nie sou doen nie. Hoe kon ’n stigtingsvader van MK so iets doen? Dit was, volgens wat my later deur ’n lid van die NI meegedeel is, niks anders as ’n onbekookte strik van Botha en sy sekurokrate nie: As Mandela die aanbod van die hand sou wys, sou die Westerse wêreld aanvaar dat die Suid-Afrikaanse regering dit nie kon waag om hom vry te laat nie, het hulle gehoop.
Tydens ’n saamtrek in Soweto waar biskop Tutu vir sy Nobelprys vereer is, lees Zindzi Mandela haar pa se verklaring oor die aanbod aan die gehoor voor. Dit was perfekte tydsberekening wat Botha en sy sekurokrate soos politieke pampoene laat lyk het. Mandela verklaar: “I am a member of the African National Congress. I have always been a member of the African National Congress and I will remain a member of the African National Congress until the day I die.” Hy sê daarna iets wat my baie geroer het, selfs vandag nog: “Oliver Tambo is much more than a brother to me. He is my greatest friend and comrade for nearly fifty years.” Mandela het geweet wat vriendskap en lojale persoonlike verhoudings is. Hy sê ook: “I am not a violent man … it was only when all other forms of resistance were no longer open to us, that we turned to armed struggle.” Toe kom daar ’n politieke doodskoot: Botha sou moes bewys hy is anders as Malan, Strijdom en Verwoerd. “Let him renounce violence.”
Coetsee was altyd besorgd oor Mandela se waardigheid en gerief. Hy het hom nooit in die tronk ontmoet nie. Hy het iets gedoen wat nie alleen uiters gewaagd was nie, maar ook uniek in ’n voorbereidingsfase vir ’n ingewikkelde politieke skikkingsproses. Dit was enersyds ’n gewaagde oefening in die skep van vertroue en selfversekerdheid, en andersyds ’n bekendstelling van Mandela aan ’n wêreld waarvan hy dekades lank uitgesluit was. Hy word kort ná sy ontslag uit die Volkshospitaal, op 23 Desember 1985, op uitstappies geneem. En sonder dat veiligheidswagte hom opsigtelik vergesel, oppas of beskerm. Hy word ’n gevangene – die bekendste in die wêreld – met vryheid! En dit was nie net dat hy deur Coetsee en later, vanaf 1988, deur ander lede van die komitee vertrou is nie. Mandela het hulle ook vertrou. Soos iemand uit die geledere van die NI teenoor my opgemerk het: “Daar was nie ’n kat se kans dat iemand hom sou herken nie, want daar was nie foto’s van hom in omloop nie. En hy wou ook nie herken word nie. Hy het klaarblyklik belangriker sake op sy brein gehad.”
Dit was ’n uiters gewaagde onderneming. Mandela kon in ’n motorongeluk betrokke raak, altyd ’n moontlikheid op Suid-Afrikaanse paaie. Dit kon ook uitlek en ’n sluipmoordaanval tot gevolg hê, iets wat later in die beplanning van sy vrylating deeglik in ag geneem is. Regse fanatici en die staat se eie moordbendes was onvoorspelbaar. Die NI, in noue samewerking met sleutelpersoneel van die goed opgeleide en professionele Eenheid vir die Beskerming van Baie Belangrike Persone, het die moontlikhede deeglik in ag geneem. Ek het die persoon in beheer, “IB”, goed geken.
Daar was aanvanklik uitstappies na Kaapstad en omgewing. Later word al verder gereis: Paternoster, Saldanhabaai en Worcester. Mandela kon ook versoeke rig. Een besoek wat my, toe ek later daarvan verneem het, baie opgewonde gelaat het, was aan Laingsburg, my geboortedorp. Mandela het skynbaar oor die erge rampvloed wat Laingsburg getref het, gelees. Hy het toe versoek om dié dorp te besoek. Sy lang verblyf in die tronk en sy arbeid op Robbeneiland het sy hande en sy lyf hard gemaak, maar nie sy hart nie. Hy is iemand met staal in sy wil en in sy tande, maar nie, by wyse van spreke, in sy hart nie. ’n Mens moet versigtig wees om nie persoonlike verhoudings in verkennings-, bemiddelings- en onderhandelingsprosesse te oorbeklemtoon nie. Daar is ook ander faktore wat ’n rol speel: magsverhoudinge, gevestigde belange, aspirasies, geweld, ekonomiese werklikhede, en so meer. Wanneer dit egter by die bou en onderhou van vertroue en selfversekerdheid kom, kan dit nie buite persoonlike verhoudinge om geskied nie. Dis in die geval van Mandela ’n merkwaardige storie waarna al baie verwys is. Die impak daarvan was egter so groot dat dit hier in breë trekke herhaal moet word: Die verhouding tussen Nelson Mandela en James Gregory, wie se seun Brent – ’n leerlingbewaarder – ook betrokke was toe Mandela na ’n woning op die Victor Verster-gevangenisterrein verskuif is.
Gregory het van Natal af gekom. Hy het op ’n plaas in Zoeloeland grootgeword en was 23 jaar oud toe hy op Robbeneiland begin werk het. En hy kon Zoeloe lees en praat. Hy het letterlik saam met Mandela en die ander swart leiersfigure op Robbeneiland ouer geword. Dit was ook hy wat meestal vir Mandela op sy uitstappies geneem het toe hy na Pollsmoor verskuif is. En toe Mandela in ’n gerieflike huis op die Victor Verster-gevangenisterrein gaan woon het, is Gregory saam. Dit was onvermydelik dat daar tussen dié bewaarder en Suid-Afrika se internasionaal bekende gevangene ’n betekenisvolle persoonlike verhouding ontwikkel het. Hulle het gepraat oor die land en sy mense. En Mandela, veral tydens sy uitstappies, kon die omgewing en die bewoners deur die oë van sy bewaarder sien en ervaar. Mandela het myns insiens meer van wit mense, en veral Afrikaners, verstaan as wat hulle van swart mense verstaan het.
Die gesprekke met Coetsee se komitee, tesame met sy uitstappies, het Mandela ongetwyfeld baie hoop gegee. Hy het selfs in 1988 ’n brief aan PW Botha geskryf en teen Augustus ’n goeie aanduiding gekry dat ’n ontmoeting op hande was. Toe gryp die noodlot in: Mandela word op 12 Augustus 1988 weer gehospitaliseer en tuberkulose word gediagnoseer. Hy kon eers teen die einde van September 1988 die hospitaal verlaat en is in ’n private kliniek versorg. Dis interessant om daarop te let dat die derde vergadering van die nie-amptelike Afrikaner-ANC-gespreksgroep vanaf 21 tot 24 Augustus 1988 plaasgevind het. In Desember vind sy verskuiwing na Victor Verster en ’n gerieflike huis op die gevangenisterrein plaas. Die NI het die huis binne twee dae gemeubileer. Hier kon Mandela ’n groot verskeidenheid van vryheidstryders en gemeenskapsleiers ontvang. Die skikkingsproses het vaart gekry, al het vlamme en rook steeds oor die land uitgeslaan.
PW Botha het myns insiens reeds teen 1985 besef dat Nelson Mandela en ander politieke gevangenes se vrylating onafwendbaar was. Buitelandse en binnelandse
