te wees, klere en uitrusting met fyn sand bedek. Hul verwaarloosde voorkoms steek af teen ons netjies gestrykte hemde, broeke met perfekte voue en stewels wat so blink dat ’n mens tot binne-in jou neus kan sien as jy na jou tone kyk. Psigotiese dienspligtiges word vinnig ontslaan – hul ouers kom haal hulle, of hulle word met ’n eenrigtingkaartjie in ’n trein gelaai. Stuur iemand saam as stemme vir die seun sê dat hy die maan moet volg. Maar diegene wat deur die oorlog getraumatiseer is, bly. Ons is, per slot van sake, ’n militêre eenheid.
Posttraumatiese stres, gevegstamheid, bomskok, noem dit wat jy wil – dit is ons gebied van kundigheid. In dié gevalle mik ons na genesing, maar dis nie maklik nie. Die verhale wat ons by dié mans hoor, maak die pyn van ’n veraf oorlog baie werklik. Hul emosionele wonde sny diep. Een voorbeeld is Jan, ’n seiner wat ’n maand lank operasionele diens gedoen het.
Een oggend het ’n patrollie van Ondjiva, ’n Suid-Afrikaanse basis in Angola, vertrek. ’n Klompie pantservoertuie beskerm vragmotors wat voorraad vervoer en Jan is in die voorste voertuig. Dit is ’n gevaarlike pad en ná ’n paar kilometer ry sy voertuig oor ’n landmyn. Die aarde dreun en sy voertuig se voorkant steier soos ’n wilde perd. Mans word deur die lug geslinger en val in die mynveld. Dieselfde gebeur met die tweede pantservoertuig en ’n vragmotor.
Twee mans beland bo-op landmyne. Een is op slag dood, die ander is baie swaar gewond. Hy lê ’n paar meter van Jan af, wie se wind uit is. Jan het ook ’n harde singgeluid in sy kop, maar tot sy verligting kom hy agter dat hy relatief lig daarvan af gekom het. ’n Paar snye en kneusplekke, dis al. Eers wil hy hardloop na waar dit veilig is, maar net toe hy wil opspring, besef hy dat hy in ’n mynveld lê. Daar is geen myngrawers in die klein konvooi nie en niemand kan dit waag om te beweeg totdat hulle opdaag om die landmyne onskadelik te stel nie. Jan moet dus wag.
Die deuntjie in sy kop word sagter. Nou kan hy die man langs hom hoor kreun. Hy loer deur die rook om beter te kan sien. Liewe hemel, wat ’n gemors. Die man se ingewande is uitgeruk. Sy derms peul soos stringe wors uit. Een van sy bene is gebreek, die been steek deur die vel, ’n wit skerf in ’n see van bloed en ingewande. Jan se eerste instink is om na hom te kruip en te probeer help. Maar hy durf nie beweeg nie. Sê nou hy kruip oor ’n landmyn? Hy kyk weer na die gemors langs hom en besef dis die lot wat op hom wag as hy hom misreken.
Dit is meer as wat hy kan verdra. Hy maak sy oë toe. Hy wens hy kan sy ore ook toedruk, enigiets sodat hy die gewonde man se gekreun nie kan hoor nie.
Die agterste deel van die konvooi het rondom die vernietigde voertuie stelling ingeneem. ’n Landmynontploffing word dikwels deur ’n aanval opgevolg. Is dit wat nou gaan gebeur? Indien wel, is dit klaarpraat met my, dink Jan. Hy is bang en dors. Hy soek sy waterbottel, maar die slag moes dit van sy gordel af losgeruk het, want hy kan dit nie kry nie. Die son skroei. Toe hy sy oë weer oopmaak en sy nek uitstrek, sien hy ander mans lê oor die gebied gesaai, versteen soos hy. Hy voel nou nie meer so alleen nie, maar niemand is nader aan die swaar gewonde man nie.
Hy kyk weer. Vlieë koek saam op die blink, glibberige gemors wat by die man se maag uitpeul. Hul gezoem vermeng met sy gekreun. Met afgryse sien Jan die man maak sy oë oop. Dit kan nie wees nie – hy is by sy bewussyn! Hulle kyk na mekaar.
Die gewonde man probeer iets sê. Wat is dit? … Water. Die man vra water. Jan wil vir hom sê hy het nie water nie, maar hy kan die woorde nie uitkry nie. Hoe hard hy ook al probeer, hy kan nie praat nie. Sy stem is weg. Hy voel met sy hand op sy keel of hy beseer is. Hy is nie.
Hy begin paniekerig word. Hy wil skree: Help! Help die man hier langs my wie se ingewande uitgeruk is.
Maar hy kry nie ’n geluid uit nie. Sy stem is weg. Die gewonde man smeek sag om water, met sy oë wat in Jan s’n inboor. “Water, water,” sê hy in ’n krakende stem. Waarop Jan net met stilte kan antwoord.
Jan is nie seker hoe lank hy daar gelê het nie. Hy moet weer sy oë toemaak. Maar nou druk hy sy ore ook toe, desperaat om die smeking van ’n sterwende man uit te sluit. Dit is hoe die myngrawers hom vind. Hulle trek Jan se hande van sy ore af. Hy skrik toe hulle aan hom vat en hy maak sy oë bang oop. Die man langs hom is dood en die myngrawers jaag die vlieë weg, maar hy kan sien dit help nie, want die swerm is te groot. Jan wens hy is ook dood. Daar is geen vreugde daaraan om dít te oorleef nie. Hy voel skuldig omdat hy gered is. En hy kan steeds nie praat nie.
Jan word per vliegtuig na die psigiatriese hospitaal in Pretoria gebring. Die verwysing lui bloot: “18-jarige man. Stom, fisiek gesond.” En dis al wat ons weet.
My eerste indrukke van die man is gunstig. Hy het mooi gelaatstrekke, is klein gebou en het ’n stil, eerbiedwaardige houding met ’n melancholiese ondertoon. Geen vernietigende smart of groot vertoon van angs nie. Hy kommunikeer deur te skryf en dis hoe ek hoor wat op pad van Ondjiva gebeur het.
Die uitdaging is om hom sover te kry om klanke voort te bring voordat hy sal kan praat, maar ons behaal nie sukses daarmee nie. De Jager neem by my oor. Ons het ’n meer ervare hand hier nodig, verduidelik hy. Dis diepe waters. Ek stem volmondig saam, maar selfs ervaring help nie. Daar kom g’n geluid by Jan se mond uit nie. Die weke word maande.
Intussen keer kmdt. Jang van nog ’n Ystermankursus terug. Sy arm is gespalk en hy verduur baie pyn, Ysterman-soort pyn. Gelukkig het hy die gestel om dit te kan vat, lig hy ons in, maar daar is nie sprake van ’n sertifikaat om dit te bewys nie.
“Wat beteken ’n simpel sertifikaat in elk geval?” vra hy vererg. “Net ’n fokken stuk papier, dis wat dit is.” Nadat hy dié sakie in perspektief gestel het, word Jan die voorwerp van sy gramskap en beweer hy daar’s ’n slang in die gras. Die kommandant vermoed altyd daar’s ’n slang in die gras. Hoe weet ons Jan is nie besig om te maak of hy nie kan praat nie? Dis tog duidelik, spreek die goedhartige Jang sy mening uit, dat dit sy paspoort uit die oorlog uit kan wees. As hy weer begin praat, stuur ons hom terug. Dus bly hy nou liewer tjoepstil.
Die kommandant oorweeg allerlei take as straf vir Jan se behandeling. “Hou op om hom in watte toe te draai,” vermaan hy. “Laat hom die kakhuise skoonmaak. Met ’n tandeborsel. Laat hom aan parades deelneem. Laat hom lang ente hardloop. Teen steil heuwels uit. Ek bedoel, sy bene werk tog? Werk so ’n bietjie rof met hom. My fok, sit ’n ertjie onder sy matras. Dit sal dinge so ’n bietjie ongemaklik maak vir die klein prinsie.”
Kmdt. Jang skep asem. ’n Glimlag verskyn op sy gesig. ’n Mens kan sien hoe die ratte in sy kop werk. Ek sal hierdie lyfwegsteker onder hande neem, kan ’n mens hom sien dink.
Maar die kolonel het genoeg gehoor. “Ons sal net mooi die teenoorgestelde doen,” beveel hy. “Laat ons erken dat ons terapie nie gewerk het nie. Miskien sal tyd saam met sy gesin sy stem laat terugkom.” Jan se ouers woon aan die kus in Port Elizabeth, 900 km ver. Ek kry opdrag om hom huis toe te neem.
Ek sien nie uit daarna nie. Jan is ’n enigste kind en sy ouers het bitter min inligting oor wat gebeur het. Hulle weet hy word in Pretoria behandel, maar waarvoor? Psigologiese stomheid is ’n moeilike begrip om oor die telefoon te verduidelik. Hulle is dus nie oor die diagnose ingelig nie. Hulle is egter gerusgestel dat hy medies nie in gevaar verkeer nie. Dit verskaf ’n mate van troos, maar dit maak hulle nie minder bekommerd nie.
Ons vlieg Port Elizabeth toe in ’n Dakota van die leër, ’n ou raserige rammelkas. Ons is die enigste twee passasiers. Daar is geen vensters nie en die binnekant is somber. Van tyd tot tyd leun die vlieënier agtertoe en skreeu die naam van ’n dorp waaroor ons vlieg.
Jan sit oorkant my. Hy is bly dat hy huis toe gaan en het vir my in ’n briefie dankie gesê. Hy kyk na my en glimlag effens. Ek glimlag terug. Dit is ’n lang vlug en later verdof die glimlagte. Ons stryk die middag om 12:00 neer. Ek klim eerste uit die vliegtuig.
Aan
