loopbaan tot dusver is soos ’n onvoltooide sirkel. Hy kom selde of ooit by die punt uit. Die meeste van sy openbare redes en essays verval in enumerasie. Hy is gewoonlik verstaanbaar slegs wanneer hy iemand anders aanhaal.
Maar dan is daar sy gedigte.
Dan is daar, hier in die windvanger, oomblikke waarin hy hierdie einste onvoltooidheid erken, oopbieg, asof hy al die tyd geweet het hy is eintlik ’n troebadoer sonder wysie:
ek was ’n soepel singende stryder
om die horison binne te haal:
in die spieël staan en buikpronk ’n lelike mens nou
ek het gedog ek sou die jeugdiges se hart
met sang en vervoering om kon praat
maar my enkele lesers is ou wrakke
En eindelik besef ek, vermufte ou leser, ook: die waarde van ’n onvoltooide sirkel is die feit dat so ’n sirkel eindeloos is. So ’n sirkel kom nooit by die punt uit nie juis omdat dit nie die doel van die sirkel is nie.
G’n wonder dis al eeue lank die simbool van Zen-Boeddhisme nie: ’n onvoltooide sirkel. Waar ander godsdienste strak en volledig simmetriese kentekens het – kruis, Dawidster, swastika, reghoek – is Zen-Boeddhisme ’n ewige reis sonder bestemming. ’n Vakansie sonder budget. ’n Dinsdag in die middel van die week. ’n Vryheid sonder vaandels of Krismisbonus.
Dalk is dít juis Breyten se bydrae tot Afrikaans: die ewige onvoltooidheid van sy soeke na
hoesê?
litnet
môre gaan ons hartenbos toe
’n Retrospektiewe artikel
Dis net ’n huisie langs die spoorlyn, maar dis ons huisie.
Ons gaan môre weer soontoe, want skool is klaar, en dis die begin van die Desembervakansie.
Dis net ’n huisie met vier vertrekke, sonder ’n toilet of badkamer, maar dis ons strandhuis wat my pa vir ons gekoop het. Nooit weer hoef ons Desembervakansies in die gehuurde rondehuisies onder by die strand te bly nie.
Goed, die rondehuisies was lekker naby die see, maar hulle was net een kamer, en daar was spinnekoppe bo in die rietdakke. Die spinnekoppe het snags afgesak aan draadjies as ons slaap. Almal was bang een van hulle sak by my pa se oop mond in, want my pa lê op sy rug as hy snork.
Ons eie strandhuisie langs die spoorlyn het ’n kombuis, ’n eetkamer en twee slaapkamers. Dis die jaar 1967, en ons weet nog nie asbes is sleg vir jou nie. Af in die straat met die grondpad tussen die ander asbeshuisies deur is die gemeenskaplike storte en toilette. Die ander asbeshuisies is almal vrolike kleure geverf, maar ons s’n is nog die oorspronklike asbeskleur.
Ek kan nie wag om môre in die kar te klim nie. Goed, dis ’n hele ent van Stellenbosch af soontoe, dis ure se ry, mens moet verby Riversdal en Albertinia gaan en dan eers as jy die see sien by Mosselbaai weet jy jy’s amper daar, en as jy die see sien, weet jy die vakansie het begin.
Ek droom al weke lank van ons strandhuisie langs die spoor, en ek tel die dae af totdat ons in ons Volvo kan klim en kan ry tot by daardie asbeshuisie langs die spoor!
Aan die voorkant van die huisie is ’n groot grasperk vol duwweltjies – dis nie ons grasperk nie, dis sommer net ’n grasperk – en aan die oorkant van die grasperk loop die spoorlyn verby. Elke aand met sononder kom daar ’n fluitende trein verby, en partykeer deur die dag ook.
Ek dink dis sommer baie ghrênd om so naby aan die spoorlyn te bly. Dan kan ’n mens al langs die spoor hardloop en waai vir die mense agter die vensters. Hulle waai altyd terug. Die wit mense ry in die voorste trokke, en hulle glimlag net so half en half. Maar in die agterste trokke kerjoel dit van die bruin mense. Hulle lag met oop tande en waai en fluit, want hulle is meer jollie as die wit mense.
Af in die pad, aan die ander kant as die toilette en storte, is daar ’n snoepwinkeltjie wat lekkergoed verkoop. Vir net twintig sent kan jy ’n hele handvol niekerbols en drop en ’n paar toffies koop.
Agter die snoepwinkeltjie is die Groot Amfiteater. Die Groot Amfiteater is net vir Ernstige Kuns. Dis groter as ’n rugbyveld, en elke aand wanneer hulle ’n toneelstuk daar gaan opvoer, ry daar voor die tyd twee ooms in ’n kar met ’n megafoon deur die dorp. Hulle verduidelik vir die mense oor die megafoon waaroor die toneelstuk gaan, hoe laat dit is, en hoeveel dit kos om te gaan. ’n Mens kan glad nie hoor wat die ooms sê nie, want die megafoon eggo te erg. So niemand weet ooit voor die tyd wat presies daai aand gaan gebeur by die Amfiteater nie, maar almal gaan anyway. Dis gewoonlik toneelstukke oor die Boereoorlog of die Groot Trek.
Die laaste toneelstuk wat ek daar gesien het, was baie hartseer. Dit was van ’n man wat terugkeer nadat hy die Kakies gejaag het en toe hy by sy eie opstal kom, is dit afgebrand tot op die grond en sy vrou en kinders is weg. Dit was seker minder moeite so, om te sê die opstal het afgebrand, want anders moes hulle ’n hele opstal bou. Maar al wat hulle toe nodig gehad het, was ’n paar stukkies steenkool en die akteur met sy breërandhoed en sy bandolier. Die akteur het snikkend uitgeroep: “Hulle het alles gevat … alles.” Later het dieselfde akteur gevra: “Besef Pa hoe lank is ’n slapelose nag?”
Ek het al baie daaroor gewonder, oor hoe lank ’n slapelose nag is, want ek het nog nooit in my lewe ’n slapelose nag gehad nie. Dis seker omtrent net so lank soos ’n slapelose dag, maar natuurlik voel dit baie langer, want jy rol vreeslik rond in jou bed en worry oor jou vrou en kinders in die konsternasiekamp.
Sjoe, dis baie erg, die toneelstukke wat die mense daar by die Amfiteater gaan kyk. Gelukkig gaan my ma-hulle nie meer nie. My ma-hulle verkies die flieksaal onder in die dorp.
Die flieksaal onder in die dorp is van wit plankies gebou, en dit behoort aan die ATKV.
Wel, noudat ek daaraan dink, álles op Hartenbos word mos gereël deur die ATKV – dis ’n soort kafee, maar hulle verkoop nie lekkers soos die snoepwinkeltjie nie. Dis ’n baie groot kafee, want die hele dorp behoort aan hulle. Ek dink God het hulle gemaak, en toe maak hulle vir Hartenbos. Hulle het alles gedoen: die rondehuisies, die storte en toilette, die asbeshuisies wat mense deesdae kan koop, die Amfiteater, die Indraf-winkel, en die flieksaal. Ek dink dis omtrent net die duwweltjies wat hulle nie gedoen het nie. Dit was seker God. Of dalk die Duiwel, want duwweltjies steek baie seer.
Ek hou baie van die flieksaal. Daar eet mens pannekoek en spookasem. Die spookasem is eintlik niks, maar dit smaak na iets. Maar as jy dit probeer hap, verdwyn dit. Tog kos dit geld. Gelukkig nie baie nie.
In die flieksaal doen hulle ook toneelstukke, maar dis meer laggerige toneelstukke. Ek het verlede Desember ’n toneelstuk daar gesien met die naam Die rooi lêer. Dis geskryf deur ’n skrywer met die naam Mikro, dieselfde ou wat die Sias en Mias-reeks geskryf het. Ek het al Mikro se boeke al gelees. Dit het prentjies in, maar die prentjies is maar lelik. Ek kan beter teken as dit. Maar ek hou baie van sy stories. Die rooi lêer was ’n vreeslike snaakse toneelstuk. Dit gebeur in die Staatsdiens, en gaan oor iemand se lêer wat wegraak.
Hulle wys flieks natuurlik ook in die flieksaal, dis waarvoor dit eintlik is. Lekker flieks, soos Oom Piet se tante. Swart-en-wit flieks, nie technicolor soos die Cliff Richard-flieks in die dorp nie. Afrikaanse flieks.
Daar was eenkeer ’n fliek waarin ’n meisie kaal geswem het. ’n Mens kon
