die wortel van dié lewensvaardighede het die sogenaamde “kardinale deugde” gelê – waardes wat hulle hul eie moes maak; lewensinstellings om deur jare lange dissipline en oefening aan te leer en vir hulle toe te eien, tot dit tweede natuur sou wees, vanself sou kom in enige krisis. Vir die Grieke was dit deugde soos wysheid, geregtigheid, moed en matigheid. As skole súlke mense kon kweek, het hulle geglo, sou hulle samelewing gelukkig wees, menslik, góéd.
So was dit ook in Bybelse tye. Dink aan die profete met húlle skole, aan die wysheidsleraars, aan Jesus en sy dissipels, aan Paulus en Timoteus.
En so is dit nou nog. Met die eeue wysig die waardes en deugde dalk, maar ten diepste hoop alle gemeenskappe dat skole dié soort mense sal lewer wat dié betrokke samelewing menslik, gelukkig, leefbaar, sal maak.
Dit gaan om méér as net die aanleer van kennis, van die nuutste stand in vakke en dissiplines, al beskou ’n samelewing dié ook al as hóé belangrik, soos in ons dag. Dit gaan selfs om meer as net die voorbereiding van mense om spesifieke openbare rolle te speel, take te vervul, beroepe te beklee, soos wat deur die sogenaamde “uitkomsgebaseerde onderrig” dikwels tragies misverstaan word.
Nee, ágter die kennis en ágter die beroepsopleiding skuil dieper behoeftes, word ’n belangriker uitkomste nagejaag, naamlik om ménse te vorm. En dit gebeur op allerlei maniere. Ja, ook soms deur áfleer – wat dikwels belangriker en moeiliker is as aanleer!
Gelukkig is ’n samelewing met goeie skole, waar deugsame mense gekweek word, landsburgers op wie gereken kan word in uitdagende tye.
Daarom is gemeenskappe verantwoordelik vir die soort skole wat hulle het. Samelewings kry die skole wat hulle verdien. Burgers, ouers, onderwysers en kinders máák almal saam die soort skool – deur betrokkenheid en omgee, óf deur onverskillige versuim.
Skole maak mense, ja, maar mense maak ook skole. Of nié.
Mis mos
“Ek het nooit besef tuinmaak is so lekker nie,” groet ’n kollega my een oggend met glinsterende oë. “Ek het mos in ’n pastorie grootgeword,” begin hy verduidelik, maar ons word onderbreek en ek mis die res. Wat my laat wonder. Mos? Ek het “mos” in ’n pastorie grootgeword, en dáárom nooit besef hoe lekker tuinmaak is nie? Wat sou hy tog kon bedoel het, met dié vreemde “mos”? Verklaar “pastorie grootgeword” dan sommer vanself nie-weet-hoe-wonderlik-tuinmaak-is-nie?
Is daar dalk iets in die Christelike geloof wat ons vervreem van die grond, van tuine, plante, diere, die aarde? Ek onthou talle stemme – krities, verwytend, sinies – wat die Joods-Christelike tradisie met sy motto “onderwerp die aarde en heers daaroor” beskuldig van ekologiese verwoesting. En ewe talryke studies wat weer die Griekse invloed in dié lang kerklike tradisie verwyt dat dit gees bo materie verhef, siel bo liggaam, die hemel najaag en aan die aarde ontrou raak. Maar ek onthou ook tallose voorbeelde van die teendeel, van hartstog vir die skepping, vir die aarde, vir die grond, vir alle lewe, wat diep in die hart van die Christelike geloof veranker en verwortel lê, en op talle, talle maniere deur die eeue blyk uit die leer en die lewe van die kerk.
Of lê die rede vir sy vreemde “mos” dalk net in die Protestantisme? Lê dit spesifiek aan die tradisie waaruit hy kom, die sóórt pastorie en die sóórt pastorietuin waarin hy grootgeword het?
Ek onthou die aangrypende boek van die Armeense Ortodokse teoloog Vigen Guroian, [3]Inheriting Paradise – Meditations on gardening wat met ontroering vertel hoe die wisselende stemmings in sy tuin sy Ortodokse hart herinner aan die geestelike tye en die wisselende geestelike stemmings van die kerklike jaar. Maar ek onthou óók talle soortgelyke liefdesbetuigings van Katolieke gelowiges oor God se skepping – en ja, vir seker ook van Protestante – en ek weet dis ook nie dít nie.
Of is die “mos” in my kollega se uitspraak dalk sommer eenvoudig baie meer prakties bedoel? Sê dit eintlik maar net dat mense wat nie hulle eie lappies grond en hulle eie huise het nie – soos soveel predikante – “mos” dikwels die onuitspreeklike wonder van naby-die-aarde-te-lewe ontbeer, mis, nooit ken nie? Is sy “mos” dieselfde “mos” as die “mos” van miljoene in ons stede, woonstelle, kampongs, koshuise, ja, van vlugtelinge, vreemdelinge, grondloses om derduisende redes, wat geeneen ooit dié voorreg smaak van eie aarde nie? En, gesien vanuit die tradisies van die Christelike geloof, is dit nie verskriklik, diep treurig, tragies nie?
Vanweë hoeveel mosse mis mense dalk hulle lewe lank die wonderbare misteries van die mos op God se grond en die mossies in God se lug?
Tyd vir die Gees
Ons moet leer om tyd te maak vir die Gees.
Só skryf Gregory Jones, dinamiese jong Metodiste-teoloog en president van die gevierde teologiese fakulteit van Duke-universiteit. Hy is ’n etikus, en geïnteresseerd in gelowiges se oortuigings oor morele vrae, oor die talle uitdagings van die openbare lewe – van geweld tot armoede, en wat-nog-ook.
In dié sake moet ons leer tyd inruim vir die Gees, sê hy. Ons moet leer tyd máák, moeite doen, uitvind, nadink, bid, gesels. Ons moenie ons oë wegdraai en belangstelling verloor of – ewe erg – kitsantwoorde verkondig en roem in ons oppervlakkige slagspreuke nie.
Ons moet begryp hoe ernstig ons oortuigings oor morele sake is, hoe hulle die hart van ons geloof raak, én hoe ingewikkeld hulle is. Ons moet afsien van ons goedkoop oornag-oplossings, en hard dink en hard werk, oor lang tye heen, sáám met ander – want dis presies waartoe die Gees ons roep, sê hy. Volgens die Bybel is die Gees nie so haastig en gou tevrede soos óns nie, maar lei ons langs lang weë van geleidelike oordeelsvorming, groeiende insig, verdiepte onderskeidingsvermoë en lewensveranderende betrokkenheid. Lang weë, wat tyd kan neem.
Dié soort gedagtes kom al van ver saam met Gregory Jones, soos uit die titels van sy bekende en invloedryke werke deur die jare blyk. [4]Transformed judgment wys byvoorbeeld hoe gelowiges wat in die drie-enige God glo, juis in die lig van die evangelie, núút, ánders, veranderd kan leer dink oor die ingrypende morele vrae van die lewe. [5]Reading in communion verduidelik weer hoe gelowiges sáám met ander die Bybel moet bly lees en bedink, want slegs sáám, deur luister en hoor en leer, ontdek ons wat aangaan en watter bydrae ons kan maak. [6]Embodying forgiveness bedink met praktiese idees en voorstelle hoe die kerk inderdaad – met hoeveel moeite, hoeveel tyd, hoeveel harde werk, hoeveel geduld en tyd met en vir mekaar! – die soort gemeenskap kan word wat daadwerklik genade en vergifnis uitlewe, beoefen en beliggaam.
Maar dis nie eintlik boekekennis wat finaal sy oë hiervoor geopen het nie, sê Jones. Dit was eers toe sy vyfjarige spruit op ’n dag verwonderd vir hom vra – terwyl hy ure lank voor die televisie sit – hoekom hy dan soveel tyd het vir basketbal maar so min vir kerkgoeters? Dis tóé dat hy besef het ons moet leer om tyd te maak vir die Gees.
Tyd vir ménse
Ons moet leer om tyd te maak vir mense.
Só skryf Wolfgang Huber, die gevierde Duitse sosiaal-etikus. Hy praat oor die diakonaat, die dienswerk van die kerk in die wêreld: die tallose aktiwiteite van barmhartigheid, hulpverlening, versorging en ontwikkeling wat kerke doen.
’n Besoek aan ’n inrigting vir epileptici het sy oë geopen, sê hy, toe dié wat daar werk vir hom sê: “Na ’n tyd sien ’n mens nie meer die siekte nie, maar ontdek jy die méns.”
Om die mens te ontdek, sê Huber, is sedertdien vir hom die samevatting van die totale kerklike dienswerk. Om ágter watter gesigte van lyding en leed ook al – siekte, gestremdheid, ouderdom, verslawing, armoede, eensaamheid, vigs, dood
