in die donker van die donkerste nag, as die vrees ons keel toedruk
– vrees oor ons kinders, ons dierbares, oor onsself,
oor die dag van môre –
en ons kan vir onsself opnuut van God vertel.
En omdraai, en tot rus kom.
Want Hy sal nie slaap nie.
Vervulling?
Waarin vind die mens se gees vervulling? Waarna hunker die hart? Waarna streef ons? Oor eeue heen sou dié vraag denkers boei, maar dis ook die vraag wat ons almal elke dag met ons doen en late beantwoord. Ons lewe is ons antwoorde op die vraag na die lewe.
Die grote Plato se antwoord op die vraag waarin ons vervulling vind, was dat ons as mense onvermydelik streef na die Ware, die Skone en die Goeie. Dié antwoord sou geslagte lank mense bly inspireer, trouens, deur al die eeue daarna, tot vandag toe. Daarvolgens vind ons vervulling as ons kennis kan versamel, dit wat mooi is, kan geniet en kan uitleef wat reg is.
Maar ook ander sou oor dié vraag saamdink, soos die beroemde joernalis-historikus Daniel J. Boorstin, Pulitzer-pryswenner, Direkteur van die Smithsonian se Nasionale Museum van Amerikaanse Geskiedenis en jare lange Bibliotekaris van die Amerikaanse Kongres. Sy gevierde boek [8]The Discoverers vertel die ontroerende verhaal van die mens-as-ontdekker, van talle helde van kennis en ontdekking, wat – soms onder verguising, selfs lewensgevaar – die weerstande van onkunde, of soos hy verkies om te sê: die illusies van kennis, moes oorwin, om ons insig in die geheimenisse van die waarheid al verder te verryk.
Maar dis nie die volle storie nie, en in ’n tweede boek, [9]The Creators ontvou hy daarom ook die betowerende verhaal van die mens-as-skepper. Skeppende mense is die helde van die verbeelding, sê Boorstin. Diesulkes het en sal met nuwe visies en drome ons wêreld verruim en ons versugtinge stil, hetsy as argitekte of bouers, skilders en beeldhouers, skrywers en digters, komponiste, fotograwe, filmmakers, kortom, kunstenaars van alle soorte.
Maar selfs só word die volle verlange van die mensehart na vervulling nog nie volkome bevredig nie. En in ’n derde boek, nóg ’n opvolgverhaal, naamlik [10]The Seekers, voltooi Boorstin die prent met sy vertellinge oor die mens-as-soeker, wat handel oor denkers en gelowiges – hulle wat na méér hunker as die antwoorde wat bloot die wetenskap en die kuns kan bied. Dit is uiteindelik, sê hy, die vrae wat ten diepste die mensehart vul – na waarom en waarheen, na verlede en toekoms.
Natuurlik stel nie elke enkeling al dié vrae met ewe veel patos nie. Party word só gedryf, ander weer anders. Maar wee ’n samelewing, skryf Boorstin, wat een van dié soeke nie ken nie, wat ’n verarmde opvoedingsisteem het sodat, sê maar, die Skone en die Goeie nie meer getroetel word nie.
Dis nogal veelseggend dat Boorstin se soeker-boek afsluit met Einstein, want hy is juis ’n wonderbare voorbeeld van die komplekse, ryke aard van menswees. Uiteraard verdien Einstein tog ook ’n hoofrol in die ontdekker-boek – dit weet ons immers almal. Maar hy kon ook ewe goed ’n ereplek gekry het in die skepper-boek. Sy vreugde aan musiek is immers welbekend, en sy liefde vir die viool befaamd. Maar – merkwaardig! – Boorstin sluit juis sy soeker-boek af met Einstein!
Biograwe vertel van die aand in 1929 in Berlyn, toe die Berlynse Filharmoniese orkes onder dirigent Bruno Walter die violis Yehudi Menuhin begelei het terwyl hy Beethoven, Bach en Brahms speel. Einstein was so oorweldig dat hy oor die verhoog na die kleedkamer gehardloop het met die uitroep: Nou weet ek dat daar ’n God in die hemel is!
Alles is relatief, soos dié “ou man” ons self juis geleer het, en hang af van ons perspektief, van ons oogpunt, van die vraag waarmee ons kom. Maar vanuit ’n sékere gesigshoek, as antwoord op ’n sékere lewensvraag, was dit dalk een van sy belangriker ontdekkings?
Nuuskierigheid?
Is nuuskierigheid ’n deug of ’n ondeug? Iets om na te streef of te vermy? Behoort ouers nuuskierigheid by hulle kinders aan te moedig, of nie? Dwarsdeur die Christelike tradisie – en lank tevore, by Griekse filosowe en Romeinse leermeesters reeds – het dié vraag die menslike gees geboei.
Altyd was daar sommige wat oortuig was dat nuuskierigheid gevaarlik is. Sedert Sokrates het denkers al diepsinnig daarteen gewaarsku. Figure soos Eva – met die lus om te luister waar sy moes ligloop en te peusel waar sy moes padgee; en Ikarus – wat wou vlieg ver bo sy vermoë, dien as tipiese voorbeelde van dié hunkering wat uitloop op ellende. Ook in die volkswysheid van talle kulture sou dié siening neerslag vind. Nuuskierige agies word aangepraat. Curiosity killed the cat. Van nuuskierigheid is die tronk vol.
Maar altyd was daar ook ander menings. Trouens, sommige sê dat die ontwikkeling van die moderne Westerse lewe – te danke aan wetenskap en tegnologie – die direkte gevolg is van nuuskierigheid. Eers toe nuuskierigheid die oorhand gekry het, al meer as deug gesien is, toenemend as lewensideaal bevorder en nagestreef is, kon ons moderne wêreld groei, gebou op eksperimente en ontdekkings.
Maar eintlik is die verhaal nog ingewikkelder. Deur die jare het mense geweet daar is nuuskierigheid én nuuskierigheid. Doelbewus is daar ’n onderskeid gemaak tussen “ydele nuuskierigheid” aan die een kant en “weetgierigheid” aan die ander, curiositas teenoor studiositas. Die een verwoes die lewe, die ander dien dit – en om dié onderskeid te leer ken, is die doel van ware opvoeding en die blywende uitdaging vir ouerhuise en skole! In dwase selfvernietiging wil mense alles self beproef en glo hulle nie as ander hulle waarsku teen warm plate en teen dwelms nie. Maar uit ewe dwase selftevredenheid rus ander weer net in wat hulle reeds weet en reeds kan, en hunker hulle nie om te ontdek, te leer, te groei, ja, selfs te kan vlieg nie.
Dus: Is nuuskierigheid deug of ondeug? Goed of kwaad? Hoekom wil jy weet? Hoekom vra jy?
Leergierigheid?
Omtrent ’n eeu voor Christus het die Romeinse staatsman Cicero al gesê: “Die doel van opvoeding is om leerlinge te bevry van die tirannie van die hede.”
As ons niks leer nie, bly ons verslaaf, ons lewe lank. As ons maar net weet wat almal weet, maar net kan doen wat elkeen kan, maar net glo wat ander vertel, is ons blywend onderdane, diensknegte van die hede. Die kans dat dinge vir ons gaan verbeter, is dan maar skraal. Die kans dat ons geleenthede sal kan skep, of dié wat oor ons pad kom sal kan aangryp, trouens, selfs sal kan raaksien, is maar gering. Ons hede is ook ons toekoms – en dié hede is al klaar die vrug van ons verlede.
Maar opvoeding kan ons bevry! Kennis is mag, het Francis Bacon dié insig al in die 16de eeu verwoord. Deur kennis te verwerf groei ons, ontdek ons nuwe lewensmoontlikhede, ontwikkel ons nuwe vaardighede, droom ons nuwe drome. Met kennis verander probleme in uitdagings om aan te durf, word ons horison verbreed, begin ons toekoms ook anders lyk.
In die Christelike tradisie het dié oortuigings diep ingesink. Daarom doen die kerk al eeue lank soveel om kennis te dien – meermale, ook vandag nog, juis wanneer niemand anders die verantwoordelikheid aanvaar om dit te doen nie – om mense te leer lees, skole te stig, onderwys, universitêre opleiding, die wetenskap te bevorder. Dit hoort by die bevryding wat die evangelie bring. Die Christelike geloof en tradisie gló daaraan.
Daarom is dit so tragies – ’n mens kan ook sterker woorde oorweeg! – wanneer kinders, jongmense, wie ook al, dié kanse nie waardeer nie. Wanneer hulle nie leer nie, nie opgevoed wíl wees nie, nie hunker na kennis nie, nie eens wil dink nie. Wanneer hulle nooit wonder, nooit eksperimenteer, nooit uitvind, nooit vra en soek nie. En dié tragedie speel hom op talle, talle wyses af, in ons tyd óók – byvoorbeeld
