te styg. Bewyse daarvan is die wêreld vol.
In Suid-Afrika het etlike meer as 100 jaar gelede met net die klere aan hulle lyf uit veral Oos-Europa hier aangekom. Hulle het as pakkiesdraers, vellekopers en smouse begin, maar binne ’n geslag die dryfkrag agter welvarende plattelandse gemeenskappe geword. In dié proses is ’n baie spesiale band met Afrikaners gesmee. Aan die Rand het sommige mynmagnate geword en ontsaglike rykdom vergader waarop steeds voortgebou word. Wanneer ’n ontheemde Joodse ma met haar kinders in ’n vreemde land aankom, haal sy haar swart boekie met die name en adresse van weldoeners en hulpvaardige familie, vriende en kennisse uit. Jode is nooit alleen nie en staan mekaar by.
Op ’n onlangse reis deur die Noordweste hou ons op ’n Saterdagmiddag op die Roggeveldplato tussen Calvinia en Sutherland stil by die hotelletjie op Middelpos wat saam met ’n negosiewinkel en Ford-agentskap vroeër jare lank deur die Sher-familie bedryf is. Die beroemde Britse Shakespeare-akteur sir Antony Sher het hier op Middelpos grootgeword.
Op die stoep vertel die huidige eienares hoe van die Shers en hulle afstammelinge elke jaar nog terugkom Middelpos toe om die goeie tye wat hulle daar beleef het, in herinnering te roep en ou Boerevriende op te soek. Soos ontwortelde Afrikaners wat uit die buiteland kom kuier, huil hulle telkens wanneer hulle moet afskeid neem.
Maar elke jaar is die groepie kleiner.
Agter die toonbank van ’n plaaswinkel
Elke keer wanneer ek ’n groot supermark binnestap, dink ek aan die winkels op klein plattelandse dorpies en op die plase van my kinderdae in die verwegwêreld van ou Suid-Afrika. Ek mis veral hulle stoepe.
’n Winkelstoep was toe ’n gewilde kuierplek. Op die meeste was daar ’n hortjiesbank of twee onder ’n rooi veranda wat gestut is deur gegote ysterpale versier met Victoriaanse tierlantyntjies. Dorpenaars het graag daar gesit. Sulke winkels bestaan lankal nie meer nie. Vyftig, sestig jaar gelede het plattelanders se daaglikse bestaan egter om hulle gedraai.
In die straat voor die winkel sou ’n verflenterde kind vroegoggend sy groottoon verveeld in die stoflaag teen die stoep boor. Hy wag vir ’n aalmoesie van mense wat kom inkopies doen. As hy gelukkig is, kry hy ’n pennie. Teen ’n oortjie vir een kon hy daarmee vier nigger balls koop. (Voor desimalisasie in 1962 toe ’n pennie met die koning van Engeland se kop daarop ’n sent geword het, was ’n oortjie ’n kwartpennie en ’n stuiwer ’n halfpennie.)
’n Verbleikte uithangbord met die winkel se naam bokant “Algemene Handelaar” wieg knarsend heen-en-weer in ’n ligte warrelwindjie wat straataf ritsel deur ou, krom peperbome langs ’n droë leivoor vol rooi pitjies.
Dit gaan warm word. ’n Boer se 1947 Fleetline Chev staan klaar in die koelte van die peperbome.
Teen die witgekalkte muur rondom die winkel se voordeur is daar emalje-advertensieborde vir Cooper’s Little Dip (’n middel teen skaapbrandsiekte), Ouma Mazawatee-tee, Voortrekker-koffie, Millborrow-speensalf, Flag-sigarette, Assegaai-roltabak, Cobra-vloerpolitoer en His Masters Voice-grammofoonnaalde. Nog ’n bord vertel dat die winkel ’n agent is vir FCU (die Farmers’ Co-operative Union van Port Elizabeth) vir die aankoop van wol en velle.
In ’n hoek staan ’n rooi Avery-platformskaal wat boere se produkte in ponde en onse weeg. Ronde ystergewiggies, elk met ’n gleuf, sit van klein tot groot in ’n ry op die skaal se weegbalk. Brommers zoem om die skaal. ’n Vleisgeurtjie aan die growwe sout, afgeskud van nat, varsgesoute velle, het hulle aangelok.
Op die winkelstoep kry ’n grysaard sy sit en tuur met skrefiesoë verby die kerktoring na tekens van reën op die horison. Dis droog. Uit gewoonte tik-tik hy met sy kierie se punt teen die leiklip onder sy velskoene voor hy sy hande sluit en sy duime ritmies vorentoe en agtertoe in sy skoot begin draai. Dit gaan ’n lang, stil, eensame dag wees.
Vir vandag se gejaagde mense, gedryf deur ambisie en die sug na meer, kan dit dalk vreemd klink. ’n Geslag of twee gelede was so ’n toneel egter deel van die gewone gang van die kleindorpse lewe. Vandag stroom moeë stedelinge na die platteland om vir ’n wyle rus en stilte te vind.
In die winkel sou ’n seuntjie ’n sjielingstuk (oftewel 10c), wat toegeknoop is in ’n sakdoek se punt, loswikkel. Dan sou hy dit skuif oor die houttoonbank, wit geskrop met Vim, terwyl die klerk ’n pond suiker met ’n skeppertjie uit ’n ry bliktrommels vol suiker, meel, rys, droë boontjies en lensies skep en in ’n bruin papiersak uitgooi. Dis nou nadat die bestelling onder die wakende oog van die Joodse winkeleienaar op ’n skaal afgeweeg is. Dié het altyd by sy tafel op ’n verhogie, afgeskort met glas, gesit.
Die toonbankklerk sou sy baas as “Mister” Katz, Rabinowitz, Cohen, Sack, Sher of Rosenblatt aangespreek het. Van dié Jode het ’n mengelmoes van Engelse en Afrikaans gepraat. In die middel van die toonbank was ’n valdeurtjie wat opgelig kon word vir deurstap.
Toe ’n boer in die tyd voor gereelde koerante en die draadloos vir die Joodse winkeleienaar op Die Bos in die Ceres-Karoo vra wat nuus is, het hy geantwoord: “Og, Miester Pogpoel, de news is tog very bad. Die Prins van Koerland ies gaskiet mette laweller.”
Hy het skouerophalend afgesluit: “En tog die place waar hy wer, wir veilag!”
Dit was sy weergawe – aan die hand van ’n derdehandse mededeling deur ’n besoekende handelsreisiger uit die Kaap – van die sluipmoord op die Oostenryks-Hongaarse kroonopvolger, aartshertog Franz Ferdinand, in Sarajewo in 1914. Dié sluipmoord het tot die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog gelei.
Elke dorp in Suid-Afrika het so ’n winkel gehad – wat ligjare verwyder is van vandag se supermarkte. Mense wat op die platteland grootgeword het, onthou nog hoe daardie winkels na ’n mengsel van lampolie, Hollandse medisyne, gebrande koffie en “Dubbin” – ’n leermiddel vir perdesaals en tuie – geruik het. Soos dié van perdestalle en begrafnisblomme is dit ’n reuk wat jy nooit vergeet nie.
Behalwe negosieware is hardeware, skoene, mans- en vroueklere en rolle materiaal ook aangehou. Vroue het toe self klere gemaak. In die haberdashery-afdeling was dikwels ’n advertensie vir Singer-naaimasjiene met die volgende byskrif onder die skets van ’n vrou wat by ’n flikkerende kers met die hand naaldwerk doen: “Moeder se Naaityd is Verby.” Dit is nou as sy ’n Singer sou koop.
Lekkergoed, suurklontjies, pepermente, toffies en swart drop is uit groot glashouers afgeweeg en verkoop teen ’n tiekie en ’n sikspens as jy die dag in ’n spandabele bui was. Dis gegooi in ’n tregtertjie wat uit ou koerantpapier gedraai is. Fietsbande, ploegskare en saals, tooms, halters, rieme en tuie het aan die dakbalke gehang.
Gereelde kliënte kon op skuld koop met ’n order-boekie. Boekies is soggens by huise afgelewer sodat huisvrouens hulle bestellings kon plaas. By die winkel is dit “opgemaak” en later die dag op ’n driewielfiets, met ’n groot gevlegde mandjie aan die voorkant, by die huis se agterdeur afgelewer. Op groter dorpe is aflewerings gedoen met ’n molwaentjie wat deur ’n perd getrek is.
Daar was ook winkels op plase wat veral in werkers, wat selde op die dorp gekom het, se basiese behoeftes voorsien het. Op die rakke was daar buiten die gewone dinge soos koffie, suiker, boermeel en kerse ook snuif, pruimtwak en Cavalla-sigarette, asook medisyne soos kasterolie, lewensessens, Lennon se staaldruppels, Zambuk-salf, Vicks, kanferolie en Borstol.
Op sommige plase het dit ook as ’n agentskap van die Poskantoor gedien. ’n Bordjie met die woorde “Telefoon/Telephone” het aangedui dat jy daarvandaan kon bel.
Oom Willem Kortnek het so ’n winkel op Matjiesvlei bedryf. Die winkel was in ’n
