uit nie. Toe die tante gaan kyk, sit hy morsdood op die troon. Potblou in die gesig. Toe onthou sy: Die oom het altyd sy asem opgehou totdat hy hom hoor val.
Terloops, wat het geword van die duisende stampboormasjiene – waarvan baie ook as staatsbore gedien het – wat die legendariese Willem Dreyer van Bloemfontein gebou het en waarmee Suid-Afrika oor baie jare heen vrot geboor is? Ek hoop daar is iewers een in ’n museum.
Daar behoort ook ’n monument opgerig te word ter ere van daardie spesiale spesie: die geharde boorman en sy smerige, kaalbolyf handlanger met sy hand om die boortou van ’n stampboor op soek na lewegewende water op die eensame vlaktes van hierdie wye, droewe en dorre land.
Party was geswore skelms, maar darem.
Die diep spore van Boerejode
Daar is nie meer baie van hulle oor nie . . . Jode wat teen die einde van die vorige eeu as verstrooide, dikwels verstote, armlastiges uit die verre Oos-Europa na Suid-Afrika gekom en veral in plattelandse boeregemeenskappe diep spore getrap het.
Die ouer geslag is feitlik almal oorlede en die geleerde jonger geslag het die platteland verlaat en hulle in die stede of in die buiteland gevestig en in ’n groot mate hul bande met Afrikaanse mense verloor. Om nog van “Boerejode” te praat, is dus amper nie meer geldig nie. Hulle is, soos die enkele oorblywende Jode op die platteland, so skaars soos hoendertande.
Daar was egter ’n tyd toe Jode hulle so met Afrikaners en Afrikaans vereenselwig het – talle het selfs met Afrikaanse vroue getrou – dat hulle die erenaam “Boerejode” gekry het. Vandag word hulle vaagweg onthou as die smouse, spekulante en latere winkeliers, hoteleienaars, dokters, prokureurs, tandartse en aptekers waarsonder talle plattelandse dorpe amper nie kon funksioneer nie. Party het selfs groot grondeienaars en uitmuntende boere geword.
Een van die laastes van hierdie merkwaardige mense was Abe Friedman, grootbaas van die gewilde afdelingswinkel Friedman & Cohen in die Strand, waarvan die deure ná 104 jaar steeds oop is. Dit is ook die enigste oorblywende groot afdelingswinkel in Suid-Afrika wat nog in private Joodse familiebesit is.
Nie net vir die Strand se mense nie, maar ook vir baie wat jaarliks daar kom vakansie hou, is Friedman & Cohen ’n geliefde baken in Kusweg. Die eerste ding wat baie boervroue doen nadat die gesin in die Strand aangekom het vir die vakansie is om in F & C se restaurant, met sy seeuitsig oor Valsbaai, te gaan tee drink. Daarna sal hulle met die hulp van personeellede, van wie baie al ’n leeftyd daar werk, “shop till they drop”.
Alles het plaasgevind onder Abe Friedman se wakende oog, terwyl hy in die groot winkel rondloop en oral geselsies in sy mooi Afrikaans aanknoop. Soos net ’n ouwêreldse gentleman, so in sy netjiese pak met ’n kleurvolle das en wit sakdoek in die baadjie se bo-sak, dit kan doen. Waar kry jy dit nog?
Hy het dit 76 jaar lank elke dag tot op die laaste oomblik van sy 97ste lewensjaar gedoen. Abe het die bestuur van die winkel in 1931 oorgeneem by sy pa, ’n immigrant uit Lituae wat die winkel in 1903 begin het. Daar word vertel dat hy nooit huis toe is na sy woonstel in Kusweg voordat die dag se inkomste nie getel en gebank is nie.
Hoe dan anders? Soos goedig met Jode se sakevernuf gespot is: “Bieznies ies bieznies”. Dit was sekerlik ook die geheim van Abe Friedman se sukses wat vandag deur sy twee seuns, Barry en Benjamin, voortgesit word. Die Strand se mense kan hulle die dorp nie sonder dié instelling voorstel nie en vir dekades lank ook nie Kusweg sonder Abe op sy daaglikse wandeling langs die see nie. Hy is in 2007, op kort duskant 100 jaar, oorlede.
Wys jou hoe ons, te midde van moderne ontwikkeling en ’n nuwe wêreld wat daagliks om ons ontvou, verknog raak aan die bekende: die mense, uit ’n ander era, en die instellings wat hulle tot stand gebring het. Wanneer hierdie seders onvermydelik val, verdwyn ’n hele tydperk saam met hulle en bly slegs die nostalgiese herinneringe later oor – voordat dit ook uiteindelik vervaag.
My geboortedorp, Calvinia in die noordweste van die ou Kaapland, is ’n voorbeeld van wat met die Boerejode gebeur het. Daar was destyds soveel Jode op die dorp dat ek te min vingers het om almal op te noem: Helfet, Berelowitz, Danske, Reeff, Sher, Merrin, Klein, Rosenblat, Saunders, Sachs en talle ander.
Vandag is nie een meer oor nie. Maar die goue era wat beleef is met hulle aan die stuur van sake word steeds onthou in ’n dorp wat nou slegs ’n skadu is van wat dit toe was. Soos op talle ander dorpe is al wat van hulle oorbly die vervalle murasies van hul eens florerende ondernemings. Daar is destyds ’n klas diens gelewer waarvan die besigheidjies wat in die plek daarvan gekom het slegs kan droom.
Die Boerejood wat ek die beste uit my kinderdae onthou, is Benjamin Norwitz. Hy was ’n eselsmous in die tyd toe goudmyne in Suid-Afrika dié taai diere gebruik het om koekepanne, gelaai met erts, in myntonnels te trek. Hulle is ondergronds aangehou. Eenmaal daar het hulle nooit weer die son gesien nie.
Esels, ook bekend as muile, geelbekke en botterkoppe, word geteel deur ’n donkiehings met ’n perdemerrie te kruis. Die resultaat is ’n geharde, veelsydige dier wat groter en flukser as ’n donkie en kleiner en sterker as ’n perd is. Jy kon die wêreld met hulle aanvat – ás jy geweet het hoe om met hulle te werk. Jy moes op jou pasoppens wees vir ’n skop uit die bloute wat ’n wa se spatbord flenters kon laat.
Om ’n steeks wetter aan die gang te kry, is terpentyn onder sy stert gesmeer. Dit was juis wat ’n boer wou doen toe sy esels een oggend op pad dorp toe ’n ent van die huis af vassteek en verseg om ’n voet te versit. Sy vrou gaan haal toe die terpentyn, maar voor sy kon opklim, gryp hy die bottel en skiet van die terpentyn onder die esels se sterte in. Hulle vlieg met ’n vaart daar weg en los die vrou agter. Die oom is nie links nie en gooi die bottel vir haar: “Smeer aan en kom!” skrou hy.
Norwitz het ook by my pa esels gekoop. Hy was ’n gereelde besoeker op Calvinia en het later ’n minsame, hoewel eksentrieke, huisvriend geword. Op een van sy togte, toe hy esels wat hy by boere aangekoop het op die trein na Johannesburg wou laai, het hy by ons oorgebly en by my in die buitekamer geslaap.
Dit was wintertyd en my ma het melkkos vir aandete gemaak. ’n Bitterlik koue noordewind het om die huis se hoeke geswiep en teen die ratelende vensterrame geslaan. Toe ons gaan lê, het Norwitz sy gaberdene-pak uitgetrek en sy kamaste – hy het altyd, winter en somer, kamaste en ’n dik kakiejas oor sy pak (met kakiehemp en das) gedra – voor die bed staangemaak. Hy het sy jas oor die bont velkombers van gebreide boerbokvelle oor die voetenent gegooi en in sy wit langmoufrokkie en long johns ingekruip.
Ek was nege jaar oud en effens grieperig. Toe ek in die nanag huilend van ’n kwaai oorpyn wakker word, het hy die kers opgesteek en gevra wat verkeerd is. Ek het met my hand oor my een oor beduie. Hy het in sy geradbraakte Afrikaans na my pa geroep: “Miester Van Wyk, jy moet tog kom gou. Die helfte van Johnie se kop is seer!”
Nadat my ma lou olyfolie in my oor gedrup het, het ons weer gaan lê – ek met ’n plat Mellowood-brandewynbottel in ’n gebreide woljassie, volgemaak met warm water, teen my oor.
Douvoordag het Norwitz weer in sy pak, kakiejas en kamaste geklim. Ek het oor die buitekamer se onderdeur gelê en kyk hoe hy knarsend oor die witgerypte klipwerf na sy esels in die kraal aanstryk – ’n eensame figuur, vooroorgebuig teen die wind. Dit was my eerste kennismaking met ’n Boerejood.
Toe die posbode jare later met die klein leersakkie om sy lyf voor die hekkie van sy fiets klim, het ons geweet dis slegte nuus. Behalwe met ’n troue of geboorte het telegramme altyd slegte nuus gebring. Norwitz is yskoud en styf op ’n bankie op Johannesburg se Parkstasie gekry. In sy verslete kakiejas se binnesak was ’n swart boekie met my pa se adres in.
Oor
