Die proses ná vonnis: koste en eksekusie
Die koste: Die eerste skok wat jy gaan kry wanneer jy begin litigeer, is hoeveel dit jou gaan kos. Dit, en die feit dat regslui so vaag is oor wat die uiteindelike koste gaan beloop. Daar is baie wat ’n mens kan sê oor die feit dat regsdienste so duur is, maar die rede hoekom dit so moeilik is om te voorspel wat ’n spesifieke saak gaan kos, is eenvoudig: die feit dat die verloop van ’n hofsaak so moeilik is om te voorspel. Jy reik byvoorbeeld ’n dagvaarding uit, die verweerder opponeer nie die saak nie en jy kry vonnis sonder dat ’n skoot gevuur is. In dié geval sal jou rekening nie meer as R5 000 beloop nie. Maar as jou saak in die hof beland, kan jy bly wees as jou rekening minder as R150 000 is. Gaan die verweerder die saak opponeer? Wie sal weet? Die verskriklike ding is dat litigasie so duur is dat die bedrag wat jy uiteindelik van die teenparty kan kry dikwels verdwerg word deur die koste wat die verloorder gaan betaal. Baie sake het al in die Hoogste Hof van Appèl geëindig omdat nie een van die twee partye kon bekostig om te verloor nie, en ek weet van maatskappye wat hulle al met ’n enkele saak bankrot gelitigeer het. Wat min oningewydes besef is dat, selfs as jy suksesvol is, jy net omtrent 50 persent van jou kostes van die teenparty kan verhaal. As jy boonop onsuksesvol is, gaan jy 100 persent van jou eie kostes betaal, plus die helfte van die teenkant se kostes, en jy gaan nie eers ’n hofbevel in jou guns hê om daarvoor te wys nie. Kom ons gooi sommer nog ’n kinkel in die kabel, wat ek al dikwels gesien het. Jy prosedeer oor R250 000. Jy is in die hoë hof. Jy kry ’n swak of slaperige regter en uiteindelik ’n verkeerde uitspraak. Maar jou regskoste is reeds onbekostigbaar. Jy kán appelleer as jy wil om die regte uitspraak te kry, maar dit gaan jou nóg R100 000 uit die sak uit jaag, waarvan jy net so R50 000 gaan verhaal. Wat maak jy nou? Moenie vir my vra nie, ek’s net die advokaat ... Wat sê ek? Dat jy jou kanse op sukses so koud en klinies moontlik moet oorweeg en die besluit om te litigeer so rustig en onvervaard moontlik moet neem. Met ’n sompompie aan die elmboog. En dan moet jy kyk of die bank bereid is om jou ’n verdere verband te gee. Dit alles vóór jy besluit om te litigeer.
Die eksekusieproses: Dit is die praktiese uitvoering van die hofbevel. Is die bevel om iemand uit sy huis uit te sit, sal die eksekusieproses behels dat ’n lasbrief uitgereik word wat die balju magtig om die persoon van die perseel af te verwyder. Die balju sal by die huis opdaag, die persoon in kennis stel dat hy die perseel moet verlaat, en as die persoon weier, word hy (indien nodig) met geweld uit die huis verwyder. Maak hy genoeg moeilikheid, sal die balju die polisie se hulp inroep. Maar meesal beteken die eksekusieproses dat die persoon teen wie ’n siviele vonnis vir die betaling van ’n geldbedrag gegee is (die vonnisskuldenaar – letterlik “die een wat die vonnis skuld”), ’n tyd gegee word om die geld te betaal, of reëlings te tref met die een in wie se guns die vonnis is (die vonnisskuldeiser – “die een wat die vonnisskuld eis”). Word die geld nie betaal nie en ’n aanvaarbare reëling word nie getref nie, kan die balju beslag lê op enige bate van die vonnisskuldenaar (“sy goed opskryf”) en dit uiteindelik op ’n veiling verkoop.
Dis min of meer wat jy moet weet van die proses van ’n aksie.
1.5.2 Aansoeke
1.5.2.1 Die prosedurele verloop van ’n aansoek
Die proses van ’n aansoek verloop heeltemal anders, en in regstaal word ook ander terme gebruik vir wat gebeur. In die plek van ’n dagvaarding is die sogenaamde kennisgewing van mosie. In hierdie dokument word, net soos in ’n dagvaarding, uiteengesit watter bevel jy wil hê die hof moet maak.
Weer ’n voorbeeld: Veronderstel jy wil van ’n staatsdepartement inligting hê oor ’n tenderproses waaraan jy deelgeneem het. Jy wil die inligting dringend hê, omdat jy wil appelleer teen die besluit om die tender aan ’n mededinger toe te ken. Daarvoor het jy nie baie tyd nie, maar die staatsdepartement weier om jou die inligting te gee. Hoe nou gemaak? Dit gaan nie help om ’n dagvaarding te laat uitreik en maande en selfs jare vir ’n hofdatum te wag nie. Teen daardie tyd is jou mededinger wat die tender gekry het klaar gewerk en betaal. Daarom laat jy in dié geval ’n aansoek uitreik en laat dit op presies dieselfde manier as ’n dagvaarding beteken.
Maar daar is ’n belangriker verskil tussen ’n aksie en ’n aansoek. In ’n aansoek word getuienis gelewer deur ’n beëdigde verklaring (of verklarings) wat die stawende of funderende verklaring genoem word, en nie deur ’n persoonlike verskyning in die hof soos met ’n aksie nie. In die reël word daar met ’n aansoek nie ’n “verhoor” gehou nie. In die plek daarvan sit die applikant sy volledige getuienis in sy stawende verklaring uiteen.
In ons geval sal jy litigeer teen die staatsdepartement en die ander tenderaar of tenderaars. Jy wat die aansoek bring, word die applikant genoem; die mense teen wie die aansoek gebring word, word respondente genoem.
Indien enige van die respondente jou aansoek wil teenstaan, laat hulle ’n kennisgewing van opponering aflewer. (“Aflewer” geskied presies soos ek hierbo by aksies verduidelik het.) Pleks van ’n pleit of verweerskrif sal hulle ook ’n beëdigde verklaring (of verklarings) laat liasseer waarin hulle getuienis volledig uiteengesit word. In hierdie verklarings, wat die beantwoordende of opponerende verklarings genoem word, sal die respondent elke stelling wat jy in jou funderende verklaring gemaak het, paragraaf vir paragraaf beantwoord en sê of hy daarmee saamstem, of hy hoegenaamd kennis dra van waarvan jy praat en of hy dalk heeltemal van jou verskil. In laasgenoemde geval sal hy presies sê hoekom hy van jou verskil en sy weergawe van gebeure uiteensit.
Hierop kry die applikant dan ’n kans om te antwoord, en hy doen dit met ’n repliserende verklaring. Die repliserende verklaring lyk baie soos ’n beantwoordende verklaring en werk op presies dieselfde manier. Dit is ook beperk tot antwoorde op bewerings wat in die beantwoordende verklaring gemaak word.
Daarmee is die getuienis (normaalweg) afgehandel. Die verhoor van die aansoek is, in teenstelling met ’n aksie, relatief eenvoudig en bestaan net uit argumente – hoewel die argumente lekker ingewikkeld kan wees!
Voor die verhoordatum ruil die applikant en die respondent betooghoofde uit wat bestaan uit ’n skriftelike opsomming van die argumente wat in die hof gevoer gaan word. Dit is hoekom ’n regter voor die verhoor van ’n aansoek dikwels ’n taamlik goeie idee het van wat hy gaan besluit, want al die getuienis en al die regsargumente is reeds voor hom op papier.
1.5.2.2 Die verhoor van ’n aansoek
In die verhoor van ’n aansoek betoog die applikant eerste, dan die respondent en uiteindelik antwoord die applikant. Die oorweging van die getuienis by ’n aansoek gebeur uiteraard anders as by ’n aksie, omdat die regter by laasgenoemde nie die voordeel gehad het daarvan om die getuies “in aksie” te sien nie en ook nie kruisondervraging aangehoor het om die verskillende getuies se weergawes te toets nie. Die beginsel is dat daar gekyk word na die getuienis waaroor die applikant en respondent saamstem. Hierdie getuienis word altyd getuienis genoem wat gemene saak is (ook in aksies). Waar die getuienis van die applikant en die respondent van mekaar verskil, word die respondent se weergawe aanvaar, tensy dit só onwaarskynlik is dat dit sonder meer verwerp kan word. Die getuienis wat gemene saak is, word gevoeg by die getuienis van die respondent (tensy dit natuurlik verwerp is, in welke geval die applikant se getuienis aanvaar word). Met hierdie getuienis word dan gekyk of die applikant sy saak bewys het.
Het die applikant sy saak op ’n oorwig van waarskynlikhede bewys, word die aansoek toegestaan. Het hy dit nie gedoen nie, word gesê dat die aansoek afgewys of van die hand gewys word.
1.5.3 Nog die een en ander oor aksies en aansoeke
Daar is ’n paar aspekte van aansoeke wat met aksies kan oorvleuel. Daar kan byvoorbeeld in albei gevalle deskundige getuienis gelewer word, en daar kan
