nog baie jonk, Chaim. Sal hy verstaan?”
Chaim kyk na Yhoshi en dié knik gretig. “Ek dink so. Die nuwe geslag word vroeg al die feite geleer, maar van persoonlike ervarings hoor hulle nie genoeg nie, Dovid.”
“Yhosh.” Dovid draai sy lyf effens na die seuntjie. “Jy weet dat Eretz Yisra’el ’n mandaatgebied van Brittanje was voor ons in 1948 ’n staat geword het?” vra Dovid.
“Saba en Abba het my vertel. Ook van Hitler en die oorlog en die Shoah.”
“Tov me’od. As ek nou van 1930 praat, klink dit seker vir jou soos baie eeue gelede.”
Yhoshi skud egter sy kop voordat die sin nog klaar is. “Dit was net 83 jaar gelede.”
Die ouer man lag. “Goed so, Yhosh. Weet jy dat ek al 86 jaar oud is?”
“Savta Ruwth is 87.”
“Nu, dan verstaan ons mekaar. Toe dit aan die einde van die 1930’s vir die Jode in Oos-Europa begin duidelik word dat daar oorlog kan kom, het baie van hulle besef dit gaan vir hulle baie, baie gevaarlik word. Jode weet mos – as daar moeilikheid kom in ’n plek waar hulle woon, kry hulle die skuld daarvoor. Daar was in elk geval teen daardie tyd genoeg rede om te weet dat Hitler geen goeie bedoelings met ons gehad het nie. So, diegene wat genoeg geld gehad het, het padgegee Amerika toe. Die res het vir Palestina gemik. Het jy geweet dat die Jode – eintlik almal – toe nog van Israel as Palestina gepraat het?”
“Die Romeine het die land daai naam gegee. Filistea was net die hoekie van die land waar die Filistyne gebly het. Daar het toe nie Arabiere gewoon wat hulself Palestyne genoem het nie,” sê Yhoshi.
Dovid is ietwat verras en sy wenkbroue lig, maar Chaim knipoog vir hom en hy vertel verder.
“Die mense wat Amerika nie kon bekostig nie en wou wegkom, het op enigiets geklim wat hulle oor die see na Eretz Yisra’el toe kon vat. Oos-Europa het net te gevaarlik geword.”
“Hoekom was Oos-Europa dan so gevaarlik?” vra Yhoshi. Sy oë is stip op die ouer man gerig.
“Nou moet jy mooi luister en sê as jy nie verstaan nie. Die sienswyse van die mense in Oos-Europa het gekom van die diep gewortelde anti-Semitisme wat die boerebevolking van Pole gehad het. En dan was daar die bloedlasteropvattings van die Oekraïnse middelklas. Weet jy wat ek met bloedlaster bedoel, Yhosh?”
Yhoshi knik. “Dis dat hulle glo ons maak Christen-kindertjies dood en gebruik hul bloed om matzot te maak vir Pesach.”
“Nachon! Nu, dan verstaan jy hoekom baie Jode gevoel het hulle is nie veilig daar nie. Van die Oos-Europeërs sou hulle nie beskerming kon verwag teen wat ook al Hitler beplan het nie. Nou moet jy ook weet dat baie Jode buite Europa, ja, selfs dié wat toe al hier in Palestina was, nie die gevaar so ingesien het nie. Nu, weet jy wie Golda Meir was?”
Yhoshi antwoord vinnig. “Ken. Dit was haar skuld dat ons amper die Yom Kippur-oorlog verloor het. Sy was toe die eerste minister.”
Die twee mans kyk na mekaar en lag. “Jy’s waarlik goed ingelig, yeled,” sê Dovid. “Maar sy was in daardie jare, lank voor die totstandkoming van die staat Israel, al polities bedrywig. Sy en Ben-Gurion was albei van Oos-Europese afkoms, dus het hulle ’n goeie idee gehad van wat Hitler se oorlog vir die Jode van Oos-Europa sou beteken. Golda het dit haar werk gemaak om die Jode te waarsku om uit Europa pad te gee en die Engelse te probeer oorreed om meer Joodse vlugtelinge toe te laat om na Palestina toe te kom.”
“Hoekom wou die Engelse hulle nie laat kom nie?”
Dovid sug. “Engeland was bang om die Arabiere aanstoot te gee …”
“Oor hulle al die olie het,” val Yhoshi hom in die rede.
“Nachon. Dit was ’n baie moeilike tyd vir die Joodse leierskap onder Ben-Gurion in Palestina. Aan die een kant wou hy Brittanje se guns wen deur soveel moontlik Jode aan te moedig om in die oorlog teen Hitler vir die Britte te veg. Jy sien, Ben-Gurion het gedink Brittanje sou hulle teen die Arabiere se aanslae in Palestina beskerm. Aan die ander kant het hy Brittanje beveg oor hulle nie meer Joodse vlugtelinge wou toelaat om na Israel toe te kom nie.”
“Maar daar het mos tog baie van hulle ingekom?”
“Ja, dit is so. Mossad LeAliyah Bet het hulle onder die grootste geheimhouding by afgeleë hawentjies ingesmokkel. Dis juis waar my storie, wat ek jou nou-nou sal vertel, inkom. Dit was nodig dat derduisende van hulle moes kon binnekom, want in Europa was Hitler besig om die lewe vir die Jode ondraaglik te maak.”
“Dit was nog voor die begin van die werklike Shoah, Yhosh,” verduidelik Yhoshi se oupa. “Dit was die tyd toe Jode die geel ster moes dra. Hul besighede en eiendom is gekonfiskeer, Ortodokse Jode is ook verskriklik verneder en sinagoges is verwoes. Jode is bymekaargejaag om in haglike omstandighede in ghetto’s te woon. ’n Jood se lewe was niks werd nie. Maar toe het die gaskamers nog nie regtig hul verskyning gemaak nie. Almal het egter begin insien hulle moet uit Europa wegkom. Hoe gouer, hoe beter.”
“Nachon, dit was ook die tyd toe Al-Husseini, die groot moefti …” Dovid kyk na Yhoshi wat knik.
“Dis ’n priester van Islam.”
“Soort van. Hy het sterk bande met Hitler gehad en het geëis daar moes onmiddellik ’n einde kom aan die idee van ’n Joodse nasionale tuiste. Ons is nou by 1939, hoor.”
Yhoshi knik, sy intelligente oë blink van gretigheid om meer te hoor.
“Nu, dit was die jaar waarin Neville Chamberlain, die Britse premier, die dokument onderteken het wat Joodse immigrasie na Palestina beperk het tot 75 000, versprei oor vyf jaar. Daarna sou geen Jood meer toegelaat word om na Israel te emigreer sonder Arabiese toestemming nie.”
“Hulle sou tog nooit toestemming gee nie,” merk Yhoshi droog op.
“Ken. Dit was duidelik, want teen daardie tyd het die moefti geen geheim meer gemaak van sy samewerking met die Nazi’s nie. Hulle het hom van geld en voorrade voorsien.” Dovid sug.
“Ben-Gurion se hoop dat Brittanje die Joodse gemeenskap in Palestina teen die Arabiere sou beskerm, het toe ook lank reeds plek gemaak vir die werklikheid,” vul Chaim sy vriend se verhaal aan.
“Absoluut. Maar, Yhosh, só kom ek nou eindelik by my storie uit.”
Die kind vryf sy hande ingenome.
“In 1939 was ek 12 jaar oud. My vader was ’n rabbi in Łódź en moes toe al lank reeds sy betrekking as professor aan die universiteit prysgee. Geld vir ’n gesin van ses om Amerika toe te gaan was daar beslis nie. Daar moes ’n ander uitweg gevind word, want ons het pas verneem die Joodse inwoners in ons straat sou binne die volgende week na die ghetto verskuif word. My jongste sussie was toe maar drie weke oud en my vader het besluit dat Palestina ons enigste redding sou wees.”
“Met die klein babatjie,” sê Yhoshi sag.
Dovid sug weer. “In my volwasse jare het ek dikwels daaroor gewonder. Ek glo haar koms was heeltemal onbeplan, want ons ander drie was al 16, 14 en 12. En my ma was 41 … Maar nou ja, sy was daar en baie kosbaar vir ons, want ons ander drie was seuns. Minder as ’n week ná die publikasie van Chamberlain se soveelste witskrif om die Arabiere gelukkig te maak, seil ons ses toe op ’n gehawende
