kom ’n droewe laggie om Dovid se mond. “Die boot was totaal oorlaai en het so laag in die water gehang dat dit skrikwekkend was. Daar was oor die 400 mense – mans, vroue en kinders – op die smal dek vasgepen. Ons enigste vooruitsig was die hoop dat ons lewend in Palestina sou aankom.”
Hy kyk ’n rukkie uit oor die wemelende mense in Ben Yehudastraat en skud sy kop. “Dis natuurlik maar ’n kort reis, selfs vir daardie tyd. Nie veel meer as twee dae nie. Naby Ciprus het ’n storm ons getref sodat ons eers in die baai moes anker gooi. Die mense was ellendig seesiek en verbrand van die son …”
“En die baba?” vra Yhoshi.
Dovid trek sy asem rukkerig in en vee oor sy voorkop. “Sy het nie die Heilige Land gehaal nie. In die derde nag aan boord is sy dood. Ontbering op die oop see. Snags het dit bitter koud geword en sy was al swak toe ons weg is. Vroeggebore.”
Hy bly vir ’n ruk stil voordat hy verder praat. “Tot die dag van my dood sal ek nooit vergeet nie hoe Vader vir haar die Kaddish gesê het voor die kleine dingetjie ter see begrawe is …”
’n Rondloperhond kom snuif teen Yhoshi se bene en die kind buk af en druk die groot kop styf teen hom aan. Chaim merk die nattigheid op die kind se wange, maar hy maak of hy dit nie sien nie.
Toe praat Dovid verder. “Terwyl ons gewag het vir die storm om te bedaar, het daar ’n waarskuwing oor die skip se radio gekom. Ons moes in die rigting van Tel Aviv vaar en op ’n afstand van twee myl stop. Dan moes die passasiers, wanneer dit donker is, in reddingsbote neergelaat word. Almal moes gewaarsku word om vir enigiets gereed te wees.”
“Wat ’n boodskap!” roep Chaim uit.
“Die spanning was geweldig toe ons Tel Aviv die volgende nag nader. Net toe dit lyk of die boot oor die horison kruip, het die verblindende soekligte van ’n Britse oorlogskip deur die donkerte oor ons geval. Dit was die HMS Sutton. Oor ’n luidspreker het hulle ons beveel om voort te vaar Haifa toe, waar die passasiers ongehinderd aan land kon gaan. Maar toe hoor ons nog hierdie woorde ook deur die stil nag dawer: ‘Dan sal hulle geïnterneer word’. ”
“Julle kon nie in die land gaan bly nie?”
“Nee, Yhosh, ons is 14 dae later op daardie selfde skip teruggelaai. Sonder kos en medisyne is ons teruggestuur na die hel waarvandaan ons gekom het – al het ons gesê ons sal liewer sterf as teruggaan. Terwyl ons op die boot se dek gebid het, het die inwoners van Haifa uit simpatie met ons in die strate betoog. Hulle het plakkate gedra wat gevra het dat die hekke oopgemaak moet word vir die Joodse vlugtelinge. Dit alles het niks gehelp nie. Die Britte was nie beïndruk nie. Hulle het die treurige ou boot die see in gestoot en ons teruggedwing Europa toe.”
“Wat het toe van julle geword?”
Dovid sug. “Yeled, dis ’n lang en baie hartseer storie. Laat ek dit vir jou op ’n ander dag vertel.”
“Maar het julle almal lewend uitgekom?”
Chaim lê sy hand op Yhoshi se arm. “Dovid het sy ouers en albei sy broers in die doodskampe verloor. Net hy het wonderbaarlik oorleef. Eendag sal ek en jy vir hom gaan kuier,” hy kyk na Dovid wat knik, “dan sal hy jou die hele storie vertel.”
Later stap Chaim en Yhoshi deur die shuks af na die Muur toe, want dit is byna tyd vir Ma’ariv. Die eeue oue stene gloei roesbruin in die laatmiddaglig. Die mossies swerm Muur se kant toe vir die komende nag. Dit het koeler geword, maar die reuk van warm aarde hang nog swaar in die lug.
Yhoshi hou sy oupa dop. Chaim het sy groot swart hoed afgehaal en vir hom gegee om vas te hou. Nou trek hy die tallit versigtig uit die sakkie, skud dit oop en vou dit behendig oor sy kop en skouers. Hy lig die tzitzit na sy lippe en raak dit ligweg aan. Toe laat sak hy sy voorhoof teen die Muur en Yhoshi hoor hom sag sê: “Avinu Malkeinu Echad.”
Iets in sy oupa se stemtoon stuur ’n bewing deur die kind sodat hy sy oë vinnig toemaak en met sy vingers teen sy kippah raak. “Sh’ma Yisra’el Adonai Eloheinu,” prewel hy.
Hy dink aan Dovid se verhaal en die mense wat vergeefs op die skip gebid het. Hy dink aan die Britte wat hulle nie by die land wou laat inkom nie en aan die Arabiere wat hulle so vreeslik gehaat het – die Arabiere wat hulle nog altyd haat. Hy dink ook aan die babatjie wat op die skip dood is en in die see begrawe moes word. Waarom het HaShem hulle nie gehelp nie? Hulle is dan sy eie volk? Dan dink hy aan Natan en sy binneste krimp ineen. Toe hulle terugstap na die Ou Stad, het Abba vir Saba op sy selfoon gebel om te sê die dokters hou Natan vir die nag in die hospitaal omdat hulle nog toetse wil doen. Ook dat hy en Imma daar by hom gaan bly totdat hy slaap. Hy kyk op na Chaim wat effens heen en weer wieg terwyl hy bid en hy sluk swaar.
“Saba,” het hy gevra toe Chaim hom die nuus vertel, “dink jy dis slegte nuus van Natani?”
Chaim het sy hand styf in syne geneem. “Ek weet regtig nie, maar dit klink nie vir my heeltemal goed nie.”
Die woonstel in Rechov HaYehudim is so leeg en stil dat Yhoshi styf teen sy oupa aan op die rusbank gaan sit. Hy wil nie oor Natan praat nie, want dan sien hy hoe bleek en na aan trane sy boetie vanoggend was toe hulle weg is. Hoe styf hy aan sy ma vasgehou het. Hy gryp in sy gedagtes rond na iets waaroor hy kan praat voordat sy oupa dalk iets oor Natan sê. Hy dink weer aan die gesprek met Dovid en sê sommer wat in sy kop opkom.
“Ons het mos die reg om in hierdie land te woon – nè, Saba?”
Chaim kom uit sy eie gedagtewêreld terug en kyk na die kind langs hom. “HaShem het die land vir ons gegee, Yhosh. Hy het dit met ’n verbondsbelofte aan Avraham Avinu en sy nageslag en ál hul geslagte gegee. Die nasies van die wêreld aanvaar nie hierdie verbondsbelofte nie, maar ons het ook ’n ander, tweede reg op hierdie land. In 1947 het die Verenigde Nasies aan Israel die reg gegee om ’n staat hier te stig.”
“Maar hier het mos Arabiere ook gewoon.”
“Nachon, die VN het hulle ook die reg gegee om aan die westelike kant van die Jordaan ’n onafhanklike staat te stig. Hulle wou dit egter nie hê nie.”
“Maar die Palestyne sê dan dit was hul land nog voordat die Jode hier gekom het.” Yhoshi weet nie waarom hy dít sê nie, want hy ken eintlik die antwoord. Om die een of ander rede maak die onthou van Natan se wit gesiggie hom lus om met Chaim te stry.
Sy oupa kyk hom ’n oomblik takserend aan voordat hy antwoord. “Net soos jy netnou vir Dovid gesê het – die Palestyne is nie afstammelinge van die Filistyne waarvan ons in die Tanach lees nie. Hulle is al meer as 700 jaar voor Yeshua as ’n stam uitgeroei. Palestina was die naam van ’n landstreek, nie van ’n nasie nie. Hier was nooit ’n koning of ’n president of ’n regering nie. Daar is geen ryk Palestynse geskiedenis soos hulle beweer nie. Jy sal nêrens geskiedenisboeke kry wat jou vertel van ’n Palestynse kultuur wat eeue ver teruggaan nie.” Chaim voel verleë oor sy lang verduideliking, maar hy moet veg teen die spanning wat hom wil inhaal oor wat met Natan verkeerd is.
“Dit staan in húl geskiedenisboeke,” sê Yhoshi nors.
Chaim skud sy kop. “Dan staan daar ’n leuen in hul geskiedenisboeke, Yhoshi. Yerushalayim het eers onder Melech David ’n hoofstad geword. Dit was nooit die hoofstad van enige ander land nie, ook nie van Palestina nie. Voordat Israel ná 1967 beheer gekry
