hy is kapabel en trap haar. Nietemin gaan sy haar nie deur hom laat intimideer nie. So, dan ken Vilonel selfs die roosbome se name? Sy is beïndruk. ’n Kleinerige maar netjiese opstal, merk sy op. Ook die grasdakrondawel – die vleiskamer. En daar neffens die vrugteboord: perskes, appels, pere, kwepers en druiwe. Die drade rondom die opstal is styf gespan; dié het sy met die aankoms haar al laat welgeval.
By die rivier rol hulle die piekniekkomberse onder die olienhoutbome uit. Hy wys haar hoe die karee teen die rant groei en die mengelmoes ouhout in die klowe. Dis ’n stil, helder stroom en sy kan die geelvis sien swem. Sy skuif teen die wal af en laat haar voete in die water hang.
“Onder die klippe is krappe met lang knypers,” terg hy.
Juffrou Du Toit Luttig lag vir die eerste keer onbeskroomd. “Moet ek skrik?” Haar tabberd het hoog opgeskuif oor haar enkels. Sy laat dit daar, buig vooroor en laat die water deur haar vingers stroom.
Só snel die dag verby sonder dat hulle dit agterkom. Eers toe dit lyk of die weer gaan opsteek, pak hulle die terugtog dorp toe aan.
Dit bly nie daarby nie. Wanneer hy skietbaan toe gaan, stuur sy vir hom saam met haar vader toebroodjies en twee gekookte eiers. Ook ’n porseleinfles, van die rooibostee waarvoor hy so lief is. Vergesel van haar moeder gaan sy sy linne en kombuis na en gooi uit wat nie diensbaar is nie. En sy vat sy stukkende klere huis toe om te gaan regmaak.
Net voor sy studeerkamer stuit sy, want hier gaan niemand in nie. Dié vertrek is ook sy geweerkamer. Leë patroondoppies, ’n tarentaalveer, briewe, inkbottels en vulpenne op die lessenaar. Sy bekyk alles van die deur af. Hy kan so vitterig raak oor sy persoonlike goeters. Hoe sal sy ooit weet watter boeke het waarde en watter trofees is belangrik? Sy reël nietemin vir twee diensmeisies en hulle maak die res van die huis van hoek tot kant skoon.
Een Sondagmiddag vertel Sarah hom wat haar droom is. “Ek wil Kaapkolonie toe. Dis waarheen ek eendag graag wil verhuis.”
Wanneer die tyd reg is, natuurlik. Die Kolonie is wel teenswoordig onder Engelse bewind, maar wat skeel dit tog? Intussen is Senekal goed vir haar, maar eendag. Daar in die Kaap behoort groot werk vir ’n wetsman van Vilonel se stoffasie te wees. Dan kan ’n mens boonop hierdie dreigende oorlog afweer. Kaapstad sal ’n skaflike plek wees om jou kop neer te lê. Dit sal ’n ander lewe wees, weg van die Vrystaatse droogtes en stof.
Sien hy nou uiteindelik ’n ander kant van hierdie jongvrou? Maar hoekom is daar nie daardie hartklop en hol gevoel op sy maag nie? Straks is dit tog beter só. Om iets nugter, sonder te veel hartkloppings, te benader.
“Ons het almal ons drome,” sê Vilonel.
Hy hou haar hand by tye vas en soen haar langer as wat groet vereis. Verder gesels hulle aanhoudend: die kerkbasaar, konsertaande en verjaardagpartye. Wanneer sy oor die straat stap, volg sy oë haar. Sy trek elke oggend netjies aan, jy kan haar waarlik deur ’n ring trek.
Sarah was ook al ’n paar keer by hom op kantoor met ’n goeie verskoning en dan sien hy hoe die mense haar met respek groet.
Hy neem die besluit alleen, oor ’n brandewyn en water in die dorpskroeg wat hy nou al maande lank nie besoek het nie. Dit is beter om aan die gedagte van miss Sutty geen oomblik meer herberg te gee nie.
Die reëlings laat hy grotendeels aan Sarah oor, wat die bedrywigheid en afsprake in elk geval geniet. Soos alle mans voor hom, is hy vir ’n wyle uitgesluit. Sy enigste verpligting is om stiptelik by die kerk op te daag.
In die lente van 1896 tree Stephanus Gerhardus Vilonel in die huwelik met Sarah du Toit Luttig. Die onthaal is ’n uithangdinee in die tuin van sy skoonouers en honderde telegramme van gelukwensing stroom vir die bobaasskut in; van so ver as Bloemfontein, Transvaal en Kaapland.
HOOFSTUK 7
Daardie eerste dag in Clarens het ek die winkeltjies en restaurante bekyk. Dit was nogal lawaaierig vir die platteland. Eintlik was daar iets kosmopolitaans in die atmosfeer met die mense wat op die kroegstoepe rondkuier.
“’n Klei-os, Mevrou?”
Smouse het allerhande snuisterye aan my opgedring. Toeriste hand aan hand, luilekker met kameras om hul nekke gedrapeer en ’n pretkarretjie met jubelende kinders in die straat af.
Sou ’n navorser hier kon werk? Ek het teruggeklim in my motor en nog een keer om die dorpsplein gery. Die besluit oor my verblyf was klaar geneem. Dit sou nie Clarens wees nie. Fouriesburg was net dertig kilometer verder. Die enigste ander dorp in die Brandwaterkom.
Mettertyd sou die petroljoggies my juffrou Esther noem. Ek dink dit was omdat ek by die universiteit klas gegee het. Dalk was daar selfs ’n status in die benaming. Dit was in elk geval lekker om op die naam gegroet te word.
Met my leeswerk kon ek mettertyd gesigte by die name plaas. Van al die karakters het Catharina Venter waarskynlik die vrugbaarste teelaarde in my gedagtes gevind. Dit kon nie anders nie. Geen mens kon die grotte betree sonder om haar teenwoordigheid aan te voel nie. Om die waarheid te sê, het ek nie nodig gehad om haar te gaan soek nie. Sy het vanself op my pad gekom.
Sou ek op die plaas Swartfontein by die Van Eedens aanklop vir kontrei-inligting het daar dadelik ’n pak folio’s oor dié vrou op die eetkamertafel beland. Partymaal was dit met ’n outydse tikmasjien getik; ander kere met die hand geskryf. Ek het haar dus nooit deur boeke leer ken nie, maar deur die Fouriesburg-mense self. Soos meneer Louis du Preez wat soos ’n kleinood aan sy aantekeninge vasgeklou het, maar tog bereid was om dit met my te deel.
Catharina se nageslag het haar herinneringe opgeteken en só het die inligting ’n weg na enkele woonhuise in die Brandwaterkom gevind. Dis hoe ek van die doen en late van die vroue onder die holkrans te wete gekom het. Catharina het my al hoe dieper by die gebeure betrek wat meer as ’n eeu voor my aankoms in die bergkom afgespeel het. Dat bloed dikker as water is, was een van die sterkste boodskappe wat my via die nagelate geskrifte bereik het.
Onder die holkrans bly sy met haar merkwaardige instinkte steeds uitreik na haar bloedverwante – in lewe of in dood. Die Ossewatrek teen die Drakensberge af, die Slag van Bloedrivier en Majuba. Hierdeur maak sy die poort van die bergkom oop tot so ver terug as die skemerwêreld van haar grootjie, die legendariese Hans Dons de Lange. Onder die loodregte kranse van Natal kon hy geen rus vir voet of siel vind sedert die Britte hom daardie laaste keer in boeie geslaan en teen die galgtrap op beduie het nie.
Dit was alles geskiedenis.
Maar die res het ek ook nie uitgedink nie, die storie het dit self aangebied. Nog terwyl ek by my lessenaar sit, was dit meteens daar, asof iemand dit spesiaal geplaas het vir my om te gebruik. Catharina Venter, het dit tot my deurgedring, was my lewende skakel na die verlede.
’n Argetipiese grotvrou sou sy juis nooit kon wees nie. Dit was immers haar taak om die geskiedenis vas te lê. Om te sorg dat ’n belangrike gedeelte van die Anglo-Boereoorlog nie onder die stof toegewaai word nie. Op die koop toe sou ek uitvind dat sy ook oor ander gawes as net dié van geskiedskrywing beskik het. Die gawe om in voeling te bly met dinge wat vir die blote oog onsigbaar was.
Niemand in die grot kon ooit raai waar haar inligting vandaan kom nie. Sommige sake is nie openlik bevraagteken nie. Sy kon mense op ’n afstand hou. Maar hoe het sy nie op haar grootjie, Hans Dons de Lange, se boodskappe staatgemaak om onder die holkrans te oorleef nie! Hans Dons, wie se verspilde bloed onder uit Natal teen die Drakensberge opgekruip het na die grot waar sy nageslag teen die Kakies geskuil het.
Soms teen Van Reenenspas op, soms Oliviershoekpas,
