wat ek netnou ervaar het, was weg. Ek het my hand uitgesteek en deur die aantekeninge geblaai.
Die stof het my brein, wat al begin afskaal het, opnuut wakker gemaak. Met die laaste slukkie tee wou ek amper weer vir my skink. Maar ek het die bedlampie afgeskakel.
Om aan die slaap te raak, was ’n ander saak. Daar was ’n tekortkoming in my werk. Ek moes vir Vilonel ’n jeug skep, kinderdae. Dis waarvoor die studie nou gevra het. Maar waar kry ek dit?
Die bronne in my besit se rapportering oor hom begin wanneer hy reeds volwasse en klaar op Senekal gevestig is. Die leser sal beslis meer wil weet. Hy is tog nie deur ’n onsigbare hand daar geplaas nie. Om sy karakter geloofwaardig te maak, sal mens iets van sy vorming moet weet, selfs al is dit gering.
Wat het Vilonel gebring waar hy is? Was daar dryfvere in sy kinderjare wat aanleiding gegee het tot sy latere optredes? Het hy enigsins verskil van ander skoliere op die Vrystaatse platteland? Sonder enige agtergrond oor hom kan hy maklik as ’n onthoofde mens in my projek voorkom. Iemand sonder wortels of geskiedenis wat uit die niet op my lessenaar beland het.
So het die tyd verbygegaan. Ek het nou al so lank met Vilonel saamgekom dat ek my soms verbeel het dat ons in gesprek was. Dat hy soms net by my huis opgedaag het. Die eerste keer het hy reg in die kombuisdeur gestaan, lewensgroot. Ek het half orent gekom, gestotter: “Meneer Vilonel, hoe spreek ’n mens u aan?” Ek moes oor my skrik kom. Alles was te skielik, dalk het hy effens geknik, ek weet nie, maar my woorde het toe sommer vanself gekom. “Sommige bronne verwys bloot na u as ‘X’. U is bewus hiervan. En die spelling: Vilonel of Vilionel? Van Hollandse afkoms? U was nog altyd presies met papierwerk. Iets soos korrekte spelling sou dus van groot belang wees.”
Hy het niks gesê nie, my net aangekyk.
Die tafelblad was hard onder my elmboë. Ek was uitasem. “Ons twee deel iets,” het ek gesê sonder om my blik te verskuif. Dit was aan my oorgelaat om die gesprek aan die gang te hou. Ek kon dit aan sy houding sien. Tog kon ek dit nie bekostig om die kans te laat verbygaan nie. “Dink u dit is toevallig dat ek hierdie navorsingstog onderneem? Groot gewag word daarvan gemaak dat u in 1893 die Vrystaatse skyfskietkampioen was. My belangstelling strek verder as dit. Ek het pas nagelees oor bloedbande. Die rekords is vaag en ’n mens is op jou eie afleidings aangewese. Ek kon ’n ander onderwerp vir my doktoraal gekies het. Maar u was die enigste keuse.”
Frankfort, Reitz en Bethlehem. Boereoorlog-wêreld, verraaierswêreld. Senekal en Paul Roux. Vilonel sou hierlangs gekom het, in die tyd toe dit nog ’n grondpad was. Dalk was dit nog maar net ’n aanduiding van ’n pad, rooi stof opgeskop deur perdehoewe. Die man het steeds in die deur gestaan. Ek kon voel hoe my handpalms sweet, maar ek het dit reggekry om die trant akademies te hou.
“Alles vloei inmekaar, meneer Vilonel. Ek aanvaar dat u ’n uitstekende ruiter en ’n kenner van resiesperde is. Maar feite is daar om gekontroleer te word. Dit is waarom ek u spoor met soveel nougesetheid volg. Is u inderdaad ’n gerespekteerde regsgeleerde en ’n bekwame burgemeester? Alles in hierdie stadium slegs gerugte waarop ek moet steun. My opdrag as navorser noodsaak my om agter die kap van die byl te kom.”
Ek kan onthou dat ek afgekyk het na my nota’s. Toe ek opkyk, was die man weg, die deuropening leeg.
Die volgende paar dae se kyk in die stofpad af, het niks opgelewer nie. Dit het leeg gebly. Maar die vreemde gewaarwording tussen die Iceberg-roosbome sou my nie los nie. Bedags het dit minder geloofwaardig gelyk, maar sodra die son agter die Witteberge gesak het, was ek oortuig dat my vrae oor Vilonel op ’n wyse uitgestryk gaan word wat ek nie aan die begin van my studie voorsien het nie. As ek saans deur my venster gekyk het, het die bome donker gewieg in die wind. Die gevoel dat iemand op pad was hierheen, het van buite die bergkom gekom. En tog het dit tot binne-in my sandsteenhuis gedra.
HOOFSTUK 10
Dit is tog lekker met iemand saam met jou in die huis, moet die prokureur van Senekal teenoor homself erken. Veral wanneer hy smiddae terugkom van die kantoor af. Die geur uit die kombuis bring ’n rustigheid oor hom. Hulle het met hul slaapkamerdeur toe geslaap, al was daar niemand anders in die huis nie.
Vroeg soggens luister Vilonel na die geklap van swepe, ten spyte van die wetgewing oor geraas. Spanne osse beur vorentoe onderwyl die waens in toue deur die dorp trek. Reisigers het graag op Senekal oornag – die dorp het ’n skaflike reputasie opgebou, hier word selfs hul perde goed versorg.
Vilonel betrag die straattoneel deur die kamervenster terwyl Sarah nog aan’t wakker word is. Hy hoor haar op die katel omdraai en kyk om na die lang bruin lokke wat oor haar kaal skouers hang.
’n Mooi vrou, rustiger as miss Sutty; miss Sutty wie se skerp oë en bewegings vir hom altyd die bekoring van ’n roofdier ingehou het. Sarah se arm lê oor haar kop en haar nek is effens natgesweet. Hy bly steeds vir haar kyk. Onder die dun nagrok druk haar borste en heup saggies teen die materiaal. Sy beweeg haar arm. Haar asemhaling is nou vlakker en haar oë gaan oop.
“Môre,” groet sy.
Hy knik. “Ek het jou nog ’n rukkie laat slaap.”
In die straat klap daar weer ’n sweep. Deur die venster kom die osse rukkerig in beweging. Dit was hierdie waens wat die saadjie van hoop in die Senekallers se koppe kom plant het. Die ossewa het meer as ’n vervoermiddel geword, dit was ’n gedagte aan rykdom.
By aanskoue van die waens bly die dorp op ander dinge hoop. Hulle gedagtes draai ver. Nie by boerdery nie; dié is hulle tog gewoond.
Hulle soek iets anders, ’n rykdom van elders waarmee hulle nog nie vertroud was nie. Soos die res van die Vrystaat is hulle eerste gedagte natuurlik goud. Heelparty boere vind dan ook sommer van meet af aan dié edelmetaal op hul plase – die belowendste rif op die plaas Witkop, net drie uur te perd van die dorp.
Soos dit nou die gier geword het, hou die Senekallers juis daarvan om dinge name te gee. Die Senekal Gold Company Limited word dadelik gestig. Al die opgewondenheid haal die hoofberigte van The Friend, maar die goudriwwe is nie naastenby lonend genoeg nie.
Tog weier hulle om op te gee. Solank die waens deur die dorp trek, so lank sal hulle bly hoop.
“As die Rand goud het, dan het ons diamante!”
Groot gewag word hiervan gemaak en ene mijnheer Siebrit word aangestel om binne die bestek van vier maande negentig gate te boor tot op ’n diepte van veertig voet. Hy vind ystersteen, sandsteen, blougrond en ook geelgrond, wat vir hulle belofte inhou, maar kry in totaal ’n enkele diamant.
“Is steenkool dalk ’n beter opsie?”
’n Steenkoolsindikaat word onmiddellik in die lewe geroep. Die opbrengs is egter hopeloos te min. Boonop begin die runderpes die beestroppe uitdun; Sarel Breedt, Kiewiet Jonkers en Rooi Sarel boer uit en moet met vrou en kind as bywoners op ander se plase inval.
Van die spul trek Breedt hom die kwessie van armoede die swaarste aan. As jy nou eenmaal in die wieg gelê is vir ’n tiekie, moet jy maar vergeet van ’n pond. Hy staan op die plaasgrens by oom Mooi Piet. Van een ding kan sy oë nie wegkyk nie. Die houtpaal se knoetse waaroor hy so vryf, behoort nie meer aan hom nie. Hy kan maar vryf so lank as wat hy wil. Dis nou die eiendom van oom Lelik Piet, vir wie hy voortaan sal moet boer.
Breedt was by die familie al veels te diep in sorge en dié kon hom nie meer ’n pennie voorskiet om sy plaas te red nie. ’n Dak oor sy kop, dié het hy wel. Maar hoe dun kan jy nou ook ’n riem sny? So bekla hy sy lot vir ieder om te hoor. Asof hy hom daarin begin verlustig, soos wanneer
