uitgeseil het met sy vrou, vier kinders en ’n niggie, ‘een buitengewoon schoon meisje van bijna twintig jaren’. Die egpaar is albei aan boord oorlede, en die meisie is deur die onderstuurman verlei en swanger gemaak; ’n kind is ná die aankoms in Batavia dood gebore, en sy is self kort hierna ook dood.
SKEEPSVOLK
Dog die passasiers op die agterskip, wat in die kajuit bedien is en op die halfdek die aandkoelte kon geniet of die maanlig bewonder, die kajuitgaste met hul boeke, musiek, kaartspel, doellose gesprekke, groot maaltye, triviale tydverdrywe en algemene verveling, is hier nie eintlik ter sake nie, en is slegs volledigheidshalwe genoem.
Wie was dit wat die Swellengrebels se maaltye op die Liefde voorberei het, wie het die roer van die skip en die seile bedien terwyl daar in die kajuit of op die halfdek elegant gekonverseer word om die tyd te verdryf?
Dit was natuurlik die gewone seemanne, en in die meeste gevalle die mense in die Noord-Europese samelewing wat in Nederlands deur hul sosiale meerderes indertyd neerhalend die gemeen of gemene volk genoem is, of skerper nog aangedui met name soos grauw, gespuis, geboefte, rapalje of kanalje; ‘maatschappelijk uitschot’, soos ’n agttiende-eeuse Nederlandse skrywer hulle noem,
straatslijpers, vagebonden, geboefte en aan lager wal geraakten die geen andere kans meer hadden om zich op de been te houden; kadraaiers, baliekluivers en rabauwen, van wie stad en land niet anders dan leed en armoe te wachten hadden; de door de zielverkoopers opgepikte schooiers en zwervers.122
Om kort te gaan: die volk.
Van die hoër geleë dekke van die agterskip kon die kajuitgaste in die mees letterlike sin op hulle neersien waar hulle op die voorste gedeelte van die dek voor die groot mas op ’n veilige afstand gehou word.
Volk, znw. (onzijdig). 1. Mensen, onderworpen aan het gezag van God, een souverein overheid, vaak zoveel als onderdanen: Het is zeker dat onder Gods volk alle schone en overvloedige plaatsen genoemd plachten te worden Paradijsen (1634).
2. Gezamenlijke mensen die door afstamming, taal, organisatie enz. zich onderscheiden van een andere dergelijke verzameling: De Heere onze God heeft ons ende onze vaderen uit het land Egipti geleid, ende ons bewaard op alle de wegen dien wij gereisd zijn ende onder alle volken door welke wij gegaan zijn (1526).
3. Aantal mensen met een gemeenschappelijke kenmerk, doel of beroep: De schepen H., H. en L., boven ’t varend volk versterkt met 82 soldaten (1648).
4. In sociaal opzicht. De lagere stand in tegenstelling tot de elite; de gewone mensen; vaak enigszins met de bijgedachte van onbeschaafd: Gemeen volkske, arme menschen die noch edele lieden noch kooplieden en sijn (1562); ’t Slecht volkje, the rabble, base people (1691); ’t Is schorremorre van volk, dat is, de heffe of droesem (1726); ’t Is schuim van volk (1726).
5. Mensen in een bepaalde beroepsmatige hoedanigheid: De schepen die men als gemonteert soude reeckenen, moeten volck, geschut ende ammunitie aan boord hebben (1621); Den stuurman wert genootsaeckt door ’t afsterven sijns volcks eenige Portugysen tot scheepsdienst te bewilligen (1646).123
Volk (-e, -ere; -ie). 1. Groep mense wat deur eenheid van taal en historiese ontwikkeling ’n duidelike besef van samehorigheid besit: Ras is ’n biologiese, volk ’n kulturele eenheid, nasie ’n politieke eenheid.
Volksaak; volksaard; volkseie; volksgees, volkswil; volksheld; volksiel, volksleier; volksman; volksmening; volkstem; volksvader; volksmoeder; volksvyand; volksvreemd.
[Ensovoorts.]
2. Laer stande, klasse: Die hoë lui meng hulle nie met die volk nie.
3. Nie-blanke arbeiders—tans sterk gestigmatiseer en dus te vermy. Die volk werk op die lande. Die volkies is darem gedaan; ai, hulle is pootuit (Boerneef).124
Zeevolk; scheepsvolk; bootsvolk; schuitsvolk; varend volk; baksvolk; werfsvolk.
—Garnizoensvolk; krijgsvolk; voetvolk; wachtvolk.
—Treinsvolk; bosvolk; werksvolk; postvolk; vrouwvolk.
[Ensovoorts.]
‘De gemeene man, die in ’t Hollandsch schertsend Jan Hagel genoemd wordt, terwijl men hun meesters Jan Donder noemt.’125
Jan Hagel. In toepassing op een, of op de, grote menigte (des) volks, in de collectieve eigennaam Jan Hagel.
1. (Het) gepeupel, (het) grauw, (het) gemeen.
2. Gespuis, geboefte.
3. In ’t bijzonder, als collectieve benaming voor het gemene scheeps-
volk en de mindere schepelingen: matroos.
In niet-collectieve zin, als typische benaming voor een man uit het volk, al of niet met een verachtelijke, smadelijke bijbetekenis.126
Janmaat. Benaming voor een of voor den matroos, en als collectief voor de matrozen, het mindere scheepsvolk als geheel.
Maats. Onder matrozen: makker, kameraad, met wien een matroos in nauwere betrekking staat; verg. b.v. baksmaat: die met een ander aan dezelfde bak eet.
Veel van de maats vielen in de kooy en verscheiden stierven.
Om sy groot vloot skepe te bedien en sy werknemers, voorrade en handelsgoedere te vervoer het die VOC bowenal matrose benodig, en namate dienskontrakte afloop of mans te sterwe kom of dros, terwyl die werksaamhede van die Kompanjie steeds in omvang toeneem, moes hul getalle steeds aangevul word. Die Kompanjie se behoefte aan mannekrag was in feite onstilbaar, en hy moes bowendien kompeteer met ander instansies in Nederland wat van seemanne gebruik gemaak het.
In 1725, toe ’n totaal van 49 500 mans in Nederland by die seevaart betrokke was, was 22 000 van hulle by die koopvaardyvloot, 11 000 by die Kompanjie en 9000 by die walvisvaart, die drie grootste werkgewers op hierdie gebied, naas 4000 by die seevissery en 3500 in die landsvloot. In oorlogstyd het die situasie wel dramaties verander, aangesien die Staat se behoeftes dan voorrang moes geniet, en ánder instansies ewe goed seemanne benodig het, sodat die VOC met ernstige probleme gekonfronteer is.
Gedurende die Spaanse Suksessieoorlog het die vloot byvoorbeeld soveel soos 17 000 man verslind, terwyl soveel soos 7000 by die kaapvaart in Zeeland betrokke was. Ook die uitwerking van die Sewejarige Oorlog in 1756–63 is byvoorbeeld dadelik deur die VOC gemerk deurdat ‘de Deenen, Zweeden, Jutten en andere braave matroozen’ vanweë die hoër soldy verkies het om voorlopig in Britse of Franse diens oor te gaan en die Kompanjie gebrek aan ‘goed bevarene matroozen’ gely het.
Die groot voordeel wat die VOC in hierdie kompetitiewe wêreld besit het, ondanks sy swak reputasie as werkgewer, was dat hy vaste werk met kos en inwoning gebied het vir die volle kontraktyd, en bowendien die moontlikheid vir die mans om gedurende hul afwesigheid ’n deel van hul gasie aan ’n familielid in Nederland te laat uitbetaal. Daarenteen was dit wat sy mededingers gebied het seisoensarbeid wat vir ’n deel van oorlogvoering afgehang het, terwyl alles op see in die winter tot stilstand gekom het.
Die spesifikasies waarmee werwers vir die VOC teen die einde van die agttiende eeu gewerk het, het mans vereis wat ten minste 5 voet (1,5 meter) lank was, gesond en sonder gebreke, en tussen 18 en 40 jaar oud.
Aan die hand van kledingstukke en skoene wat teruggevind is op die slawe- en seerowerskip Whydah, wat in 1717 voor die kus van Massachusetts ondergegaan het, was die opseilendes gemiddeld 1,4
