orige Van der Stel-kinders en ander jongmense, tesame met een van die vroue se dienstmeid, is aan ’n tweede tafel bedien, sodat altesaam 18 mense in die kajuit aangesit het.
Verder is daar vermelding van ’n tafel boven, waar onder andere ’n onderstuurman, ’n derdewaak, twee korporaals en twee lanspassate (onderoffisiere) geëet het, en die hofmeester se tafel. Elders word daar weer na ’n ‘kajuits natafel’ verwys, en hoe irrelevant hierdie onderskeidings miskien lyk, was dit vir die betrokkenes van die grootste belang as aanduiding van hul presiese plek in die klein wêreld van die skeepsgemeenskap, en die regte en voorregte waarop hulle aanspraak kon maak en wat tot hul aansien aan boord bygedra het.
Die Duitser Von Wurmb noem maaltye wat aan dek in die skadu van ’n seil genuttig is, terwyl daar seremonieel musiek gemaak word op twee trompette of ander ‘dissonerende instrumente’, soos hy dit noem. Daar word verwys na ’n ‘zonnedek’ wat vir die hitte opgerig is en skynbaar soos ’n soort paviljoentjie met seildoekgordyne was, en in die verslag van die stranding van die Naarstigheid is daar melding van ‘onze zonnetent, welke met yzeren stutten op het boord en halfdek vast was’. Hiér was daar ook ’n tafel met twee banke ‘waar die kaptein en onderoffisiers hulle met mooi weer vermaak het’.
Slegs 30 van die 245 opseilendes op die Vrije Zee het die voorreg geniet om soos die Van der Stels in die kajuit aan tafel bedien te word, en in eerste instansie gaan dit, soos duidelik is, om die hoogste skeepsoffisiere. Op die meeste skepe was daar egter ook ’n aantal passasiers, meestal senior amptenare of ‘offisiere’ van die Kompanjie, waaronder predikante, met hul gesinne wat uitreis of terugkeer na die Ooste of die Kaap, soos die Van der Stels in hierdie geval, wat ’n betreklik groot geselskap uitgemaak het.
Hóé die sogenaamde kajuitgaste aan boord geleef het, word in detail beskryf in die dagboek van die Swellengrebel-susters wat saam met die verdere lede van die gesin met die Liefde na Europa vertrek het nadat hul vader, ’n wewenaar, as Goewerneur van die Kaap bedank het en besluit het om in Nederland te gaan woon.
Sondag, 7 Maart. Seesiek gewees, soggens is die gebed deur die boekbinder gedoen en ’n predikasie gelees uit Jesaja 43:1–2. Teen vieruur het ons op die halfdek gaan sit, elk op ’n leunstoel, maar die skip het so geweldig geslinger dat ek, Helena, met stoel en al omgeval het, ek het my hand seergemaak, vanaand het ons in die passaatwind gekom, ons het met Leertouwer, ons tweede luitenant en die dokter in ons eetsaal koffie gedrink en oor die Kaap gesels, dog was vir ’n tydjie benoud en seesiek, ons het gesukkel om weer onder te kom.
Maandag, 8 Maart. Teen vieruur weer boontoe en het tot die aand op die halfdek bly sit en naderhand in ons eetsaal, het musiek gehad, die Hofmeester op sy harp, benewens die ander musikante op hul instrumente, Suster Stansie, Johanna en die sekretaris het Lutherse liedere gesing, naderhand het ons konsert gehou, Suster Johanna en ek op die fluite en ’n musikant op die viool.106
Die Swellengrebels het veral belanggestel in kos, en verstrek uitvoerige besonderhede van hul eweneens uitvoerige maaltye in dagboekinskrywings waarin die woord gegeeten soos ’n refrein terugkeer: ragout van hoender, soup van kervel, pruijmen gestooft, gans gebraden, schapebout, roode suurkool.
Die predikant, volgens Nicolaes Witsen se handleiding oor skepe en skeepvaart, ‘wort onthaelt aen de tafel van de Kapitein, en heeft zijn verblijf in de hut of galderye’. Eerwaarde François Valentijn het ‘een apart kamertje boven in de hut’ gehad, maar hy het in die kajuit geslaap saam met die skipper, wat sy eie hut aan drie vroulike passasiers afgestaan het.107
Van sy tweede reis na die Ooste, op die Hof van Ilpendam, skryf Valentijn:
Ik voer op dien bodem als predikant, by my hebbende myn huisvrouw, Cornelia Snaats, 5 kinderen, een neefje, Simon de Brievings, een Kapiteyns soon, en juffr. Aletta Beck, nevens een dienstmaagd. De voornoemde juffrouw ging onder myne bescherming na haren broeder, predikant op Stellenbosch, over.108
Ook sieketroosters, wat die predikant as ’n soort lekeassistent in die gemeente bygestaan het, het voorregte van hierdie aard geniet, ‘kajuittraktement en ’n eie kamertjie aan boord om na te dink oor die aand- en oggendgebed en die psalm wat hulle moet sing’, soos die chirurgyn De Graaff dit gestel het.
Verder was daar onder die amptenare in die kajuit dikwels een of meer met die titel Onderkoopman, wat as rang in die hiërargie van die Kompanjie ’n betreklik onbeduidende onderskeiding was, maar aan boord skip ’n sekere status verleen het. ‘Zulke leeglopende Onderkooplieden,’ het ’n moderne skrywer geringskattend verklaar, ‘waren gewoonlijk jongelui van goeden huize en geringe bruikbaarheid, die dan in Batavia veelal werden aangesteld als gecomitteerde in de pakhuizen, een “luij baantje”.’109 Volgens ’n skrywer aan die einde van die agttiende eeu het hulle in die amptelike samelewing in Batavia ’n baie beskeie rol gespeel.
Wie goeie kontakte besit en die regte beskerming geniet het, kon met bevordering egter die groter heerlikheid van ’n Koopman en Opperkoopman bereik en ver kom, in elk geval sover dit gebore Nederlanders betref, aangesien dit vir buitelanders hier soos elders by die VOC moeiliker was om posisies van aansien en gesag te bereik.
Brief geschreven door den Boekhouder op de Gouden Buis, aan zyn vader, Zacharias Lepie, meester chirurgyn.—Zeer beminde Vader, saluyt. Myn laatste aan UE. was den 12 dezer op ’t schip de Purmer gedestineerd na Suriname. Deze gaat met het schip de Faam na Guinee. Het gaat my so wel als ik van Godt zoude konnen wenschen, want ik ben zo gezond als een mensch zyn kan. Wy konnen ook de teyd hier also wel passeeren als t’huys, vangen dagelyks zeer delicate vis, die ons wel smaakt ende bekomt, en drinken daar zomtyds een glaasjen op, so ter gezondheyd als te gedenke de welstand van de vrienden in ’t Patria. Verhoope en bidde dat Godt ons vorder wil geleyden en bewaren en geven een voorspoedige reyze, en dat wy na het volbrengen derzelve malkanderen te zyner teyd in gezondheid mogen zien. ’k Zal niet nalaten om by alle occasien en gelegentheden te schryven. Groet alle vrienden ende bekende. Hiermede afbrekende, UE. benevens myn susters en broeders bevelende in de genadige bescherming Godes. Van UE. onderdanigen zoon, Jacob Lepie.
Soos die chirurgyn Ferdinand Dejean, ’n kajuitgas op die Drie Papegaaien, opgemerk het: ‘Ik beschouwde deze reis als een plezierreisje met een goede tafel, goed wijn en passabel gezelschap.’ In die kajuit was daar nie net betreklike gerief nie, maar het alles in beginsel ook besonder wellewend toegegaan, in ’n styl wat mens soms nog in die brieweboeke, dialoogboekies, romans en toneelstukke uit hierdie tyd teëkom.
Koopman. Ik heb de Eer van Mynheer en Mevrouw te verwelkomen.
Mev. A. Mevrouw, uw Dienaresse. Het is my lief dat ik uw wederom
hersteld zie.
Mev. L. Ik ben Mevrouw verplicht voor haar Beleeftheyd. Ik verzoek
Mevrouw van te gaan zitten.
Behalwe wanneer frustrasie, irritasie of gekrenkte eergevoel die oorhand kry en ’n individu se ware geaardheid by die aangekweekte wellewendheid deurbreek. Dan is pruike of hooftooisels afgeruk en is daar met die naels gekrap of met die vuis geslaan, messe of degens uitgepluk of krasse taal gebruik ewe goed soos op die oorloopdek.
Die kajuitgaste se vernaamste weermiddels teen die verveling en beklemming van die lang en eentonige reis in ’n beperkte geselskap en ruimte, naas konversasie, was kaartspel en musiek.
‘Die de eerste maal de kaart geeft,’ lees mens in De hoofsche welleventheid, ’n handleiding uit 1733, ‘wenscht aan de mede speelders, met een vriendelyke buiging, een goed spel; aan de andere veel vermaak en voordeel,’ en ’n hele wêreld van formele hoflikheid word opgetower. ‘Indien er by het spelen eenig verschil van meening ontstaat, moet men niet hardnekkig zyn, maar indien men eindelyk gehouden is zyn stuk staande te houden, moet men het bezadiglyk doen,
