қара, түгеншені қара – балаларының саны менікінен екі есе аз, қанша жерді алып отыр. Сен елді тәртіпке шақырсаң сөзді солардан баста деп дауысын көтере сөйлеп, қатты айтып тастаған. Телқозының бұл сөзінде шындық бар еді. Телқозының үш әйелінен өскен балаларынын саны біраз болып қалған. Бәріне де жер, қоныс керек. Шоңның өзі жер бөлгенде малына емес, отбасының санына қарап бөлетін. Бала санын өсірудің тетігі сонда екенін білетін. Кейбір малдың санын айтып дауласқандарға олай болса малыңның санын азайтып, адам санын көбейт, сонсоң жер аласың дейтіні бар. Бүгінгі заман талабы солай болу керек. Шоң өзінше солай заңдастырғандай етіп сөйлейтін. Адам саны өспей қазақтың келешегі жоқ дегенді әр жерде айтып жүретін. Сондықтан мал санына емес, адам санына мән беретін. Содан кейін әкесі балаларының, немересінің санын айтқанда ештеңе айта алмай жүретін. Енді мына Оспанға басқаша сөйледі.
– Сен үйтіп саудаласпа, биесін өзіне қайтып бер. Шабатын жерді жай бер. Ол атаңнан қалған жоқ, бұл шабындық осы маңайда отырғандардың бәріне ортақ. Пара алмай, ортақтасып пайдаланыңдар.
Оспан әкесінің сөзін жақтырмады, бірақ қарсы сөз айтқан жоқ, үндемей кеткен. Бұл сөзді өзінің көңіл-күйіне байланысты айтып отырғанға ұйғарған. Шешесінен алдында естіген, әкесінің не болса соған сөйлей беретінін айтқан, содан Оспан сөзден қашып әкесінің үйіне келе бермейтін. Шаруаның бәрін Телқозымен ақылдасып жасайтын. Шешесінің аузынан әкесінің соңғы кезде бас ауруына байланысты ашуланшақ болып кеткенін естіген еді алдында. Мынау да соның әсері шығар деп мән бермеген. Әкесінің аузынан әлгі сөзді естіген соң, «жарайды, айтқаныңызды жасаймын» деп қайтып кеткен.
Содан Шоң биені қайтып берді деп жүрген болатын. Бір күні Шоң Оспан үйіне бара жатса жолай бес-алты адам шөп шауып жатыр екен. Сырттай Естай бай бақылап тұр.
– Естай, мына жерді сен шапқызып жатырсың ба?
– Иә, мен шапқызып жатырмын, Шоңке. Неге сұрадыңыз?
– Жай, әншейін, – деді Шоң.
Естай көңілінде тұрған өкпесін болысқа айта бастады:
– Осы айналаның бәрін ел бөліп алыпты. Анда барсам – менікі дейді, мынаған келсем – ол да менікі дейді. Бос шабындық жер қалмаған. Шоңке, сіз оны білесіз бе?
Шоң мына Естайдың бір жанжалды шығарғалы тұрғанын білді.
– Естай, олай болмаса ертеңгі күні жанжал көбейіп кетеді. Әркім өзіне тиелісі жерін білгені дұрыс. Бұл орыстардың тәртібіне байланысты шығып жатқан шаруа. Саған да жер берілген жоқ па?
– Берілген. Бірақ бөліс кезінде билер аздау жер беріп, шабындығым аз болып тұр.
– Мына шауып жатқан жерің кімдігі? – Естайдың аздау тиді деген сөзіне байланысты айтып тұр еді бұл сөзді. Ал ол Шоң біліп, әдейі сұрап тұр деп ойлады да:
– Осы жерден шөп шабуға Оспанға бір бие бердім.
– Мен соған байланысты билерге шабындық жерлерді бөлгендерге айтқанмын. Кейбір адамдардың жерінде шабындық жер жоқ екенін
