getdiyi beş il ərzində hamı çörək alır və yeyirdi, çünki əmri yerinə yetirməli olsaydılar, bütün general-qubernatorluq ərazisində milyonlarla insan güllələnməli idi. Daha bir həqiqəti anlamağımız üçün isə uzun müddət keçdi: əslində, təhlükəli olan almanların əmrləri deyildi, heç bir xəbərdarlıq edilmədən və ya əmr verilmədən başımıza qəfil gələ biləcəklər idi.
Tezliklə əsas etibarilə yəhudilərə qarşı yönəlmiş yeni təzyiqlər başladı. Artıq almanlar yəhudilərin mülklərini əllərindən alırdılar. Bir də elan olundu ki, heç bir ailə iki min zlotıdan artıq maddi vəsaitə sahib ola bilməz, dəyəri bu məbləği ötən zinət əşyaları və yerdə qalan pullar saxlanması üçün banka verilməli idi. Şübhəsiz ki, heç kəs əlindəkini könüllü şəkildə düşmənə verəcək qədər sadəlövh deyildi. Biz də olan-qalanımızı gizlətmək qərarına gəldik, hərçənd var-dövlətimiz bircə atamın qızıl cib saatından və nağd beş min zlotıdan ibarət idi.
Bunları harda gizlətməklə bağlı aramızda əməlli-başlı mübahisə düşdü. Atam ötən səfərki müharibə zamanı özünü doğrultmuş üsulu təklif etdi: masanın ayağını burğu ilə deşmək və pulları ora soxmaq.
– Birdən masanı götürsələr necə? – Henrik rişxəndlə soruşdu.
– Boş-boş danışma, – atam qəzəblə cavab verdi. – Bu cür masa onların nəyinə lazımdır ki?
O, nifrət dolu baxışlarını masanın üst taxtasının laklı səthinə dikdi – zamanında üzərinə tökülmüş hər şey burda öz izini buraxmışdı. Qoz ağacından düzəldilmiş faner bir yerdə qabarıb durmuşdu. Atam birdən masaya yaxınlaşıb barmağını həmin yerə soxdu. Faner parçası çatırtı ilə qopdu və onun altında yonulmamış ağac göründü. Bu, masanı olan-qalan gözəlliyindən də məhrum etməli idi.
– Nə edirsən? – anam özündən çıxdı.
Henrikin başqa təklifi var idi. Onun fikrincə, psixoloji üsula əl atmaq lazım idi – saatı və pulu masaya, lap görünən yerə qoymaq olardı, belədə almanlar onları sezməyəcəkdi, çünki başları hər cür mümkün xəlvət yerləri aşkarlamağa qarışacaqdı.
Sonda biz belə bir qərara gəldik: saatı dolabın altına, zəncirini atamın skripkasının futlyarına soxaq, pulları isə pəncərə çərçivəsinə yapışdıraq.
İnsanlar alman nizamının qəddarlığından qorxmamağa çalışır, Almaniyanın Varşavanı yaxın zamanda Sovet Rusiyasına verəcəyinə, Sovet İttifaqının isə, sadəcə, görünüş üçün aldığı torpaqları ilk fürsətdəcə Polşaya geri qaytaracağına ümid bəsləyirdilər. Buqada sərhəd hələ müəyyən edilməmişdi, Visladansa elə hey adamlar gəlib and içirdilər ki, Yablonnaya, ya da Qarvolinada öz gözləri ilə rus hərbi hissələrini görüblər. Bir çoxları isə inandırmağa çalışırdı ki, Vilnüs və Lvovu tərk edərək onları almanların nəzarəti altında buraxan ruslarla rastlaşıblar. Adam kimə inanacağını bilmirdi.
Yəhudilərin çoxu rusları gözləməməyi qərara aldılar. Onlar Varşavadakı mülklərini satıb şərqə yollandılar – bu, almanlardan qaça biləcəkləri yeganə istiqamət idi. Həmkarlarımın, demək olar, hamısı yola düşmək qərarına gəlmişdilər və məni onlarla birgə getməyə razı salmağa çalışırdılar, amma ailəmiz bu dəfə də qalmağa üstünlük verdi.
Tanışlarımızdan biri iki gündən sonra qayıtdı – nə kürək çantası vardı, nə pulu, üstəlik, döyülmüş və əlini hər şeydən üzmüş vəziyyətdə idi. O, sərhəd yaxınlığında qurşağacan soyundurulan, sonra da qollarından asılaraq döyülən beş yəhudi görmüşdü. Tanışımız həmçinin həkim Xaskileviçin ölümünün şahidi olmuşdu. Almanlar yeganə günahı Buqadan keçmək istəyi olan həkimi güllələyəcəkləri ilə qorxudub çaya girməyə və irəliləməyə məcbur etmişdilər. Sonunda biçarənin ayağı suyun dibinə çatmamış və o boğulmuşdu. Buna baxmayaraq bir çox yəhudi qarət olunsa və başı olmazın bəlalar çəksə belə Rusiyaya çata bilmişdilər. Mənim həmkarımın təkcə əşyalarını və pullarını qarət etmiş, özünü döymüş və hadisə yerindən qovmuşdular. Zavallıya ürəyimiz yandı, amma yenə də düşündük ki, o elə bizim kimi evdə qalsaydı, qat-qat yaxşı olardı. Qərarımızın əsasında isə məntiq deyil, nə qədər pafoslu səslənsə də, Varşavaya olan bağlılığımız dayanırdı.
«Bizim» deyəndə atamı çıxmaqla bütün yaxınlarımı nəzərdə tuturam. Onun qalmağının bircə səbəbi vardı: doğma Sosnovasından uzağa getmək istəmirdi. Varşavanı xüsusi olaraq heç vaxt sevməyib, üstəlik, biz burda daha çox əziyyət çəkdikcə o, doğma şəhəri üçün bir o qədər çox darıxır və onu ideallaşdırırdı. Təkcə ora qəşəng idi, təkcə orda insanlar musiqini sevirdilər, təkcə orda onu skripkaçı kimi qiymətləndirirdilər və təkcə orda yaxşı sərin pivə içmək olardı. Burda, Varşavada isə pivə əvəzinə iyrənc, dadsız bir şey verirdilər. Atam şam yeməyindən sonra əllərini qarnının üstündə çarpazlayıb kresloda yerini rahatlayır, xəyala dalıbmış kimi gözlərini yumur və monoton səslə hekayətinə başlayırdı. Beləcə, həyatımızı təkcə özünün darıxmış təsəvvüründə mövcud olan Sosnova xatirələri ilə bəzəyirdi.
Payızın son həftələrində, yəni almanlar Varşavaya soxulandan heç iki ay ötməmiş şəhər həyatı sanki birdən öz adi axarına qayıtdı. Sürət götürmüş iqtisadi canlanma hər şeyin tərsinə getdiyi bu ən qəribə müharibənin daha bir gözlənilməzliyi idi. Nəhəng, yarısı xarabazara çevrilmiş şəhərə – işsiz qalmış bütöv bir məmur ordusu olan paytaxta Sileziya, Pomorye və Poznandan çoxsaylı köçkünlər gəlirdilər. Başlarının üzərində damları olmayan, iş tapmaq şansından məhrum və gələcəkləri barədə heç nəyə ümid bəsləməyən bu adamlar birdən fərqinə vardılar ki, almanların qərarlarının üstündən keçməklə böyük pullar qazanmaq mümkündür. Bu qərarlar çoxaldıqca qeyri-qanuni qazanc imkanları da artırdı.
Həyat iki məcrada axmağa başladı. Birincisində insanlar yeni qanunlara boyun əyərək səhərdən axşamacan tər tökür və bunun qarşılığında yarıac-yarıtox dolanırdı. İkincisinə baş vuranlar, yəni varlanmaq üçün qəşəng imkanlar yaradan qeyri-qanuni yola əl atanlarsa – bunun üçün əməlli-başlı çiçəklənən dollar ticarətindən tutmuş brilyant, un, dəri və ya saxta sənəd alverinə qədər hər cür seçim vardı – edam təhlükəsi altında da olsa, günü-gündən varlanırdılar. Belələrinin əyləncə dolu həyatları dəbdəbəli restoranlarda keçirdi.
O zaman az adam firavan yaşayırdı. Hər dəfə evə qayıdarkən Sennaya küçəsindəki evin qarşısında kədərli rus nəğmələri oxuyan bir qadınla rastlaşırdım. Qadın həmişə şər qarışandan sonra dilənçilik etməyə başlayırdı, sanki kiminsə onu tanıyacağından qorxurdu. Əynindəki zərif kostyum sahibəsinin nə vaxtsa kübar birisi olduğundan xəbər verirdi. Qadının füsunkar üzü ala-toranın boz işığında cansız görünürdü, donuq baxışları yoldanötənlərin üzərində harasa bir nöqtəyə zillənmişdi. O, akkordeonda özünü müşayiət edərək məlahətli alçaq səslə
