hər dəfə ən azı döyülmə ilə nəticələnə bilərdi.
Atam özünü tamamilə başqa cür aparırdı. O, gəzinti üçün ən qələbəlik küçələri seçir və almanları mübaliğəli, rişxənd dolu təzimlə salamlayırdı. Sonra da bu hərəkəti yanlış anlayan hərbçinin üzündə əmələ gələn təbəssümdən sonsuz zövq alır və ona köhnə tanışı kimi eyni təbəssümlə cavab verirdi.
Atam hər axşam evə qayıdanda necə məşhur bir şəxsiyyət olduğunu ötəri də olsa xatırlatmaqdan ləzzət alırdı: küçəyə çıxanda başına o qədər tanış yığışır ki, yaxasını onlardan heç cür qurtara bilmir, şlyapasını çıxarmaqdan isə lap yorulub. Bunu danışarkən gözlərindən cin yağırdı, üstəlik, əllərini bir-birinə sürtürdü.
Almanların bu cür təhqiramiz münasibətini kiçiltmək lazım deyildi. Bu bizi daim gərgin və əsəbi vəziyyətdə saxlamaq, sabaha ümid bəsləməmək üçün həyata keçirilən proqramın bir hissəsi idi. Elə həftə olmurdu ki, yeni sərəncamlar verilməsin. Bu sərəncamlar ilk baxışda əhəmiyyətli görünməsə də, almanların bizi unutmadığını, üstəlik, unutmağa da hazırlaşmadığını gözümüzə soxurdu. Yəhudilərə dəmir yolundan istifadəni qadağan etmişdilər. Biz tramvaydan istifadəyə görə arilərdən dörd dəfə çox ödəməli olurduq.
Belə bir vaxtda gettonun yaranması barədə ilk şayiələr yayıldı. Bu şayiələr düz iki gün şəhər boyunca dolaşaraq insanları vahimə içində saxladı, amma sonra qəfil kəsildi.
GETTO
O il payız uzandı, hərçənd noyabrın sonlarına doğru günəş daha gec-gec boylanmağa başladı, soyuq leysan yağış tökdü – belə günlərin birində ölüm ilk dəfə lap yanımızdan ötüb-keçdi. Bir axşam atam və Henriklə tanışlarımızın evində başımız söhbətə qarışdı, mən birdən saata baxanda dəhşət içində anladım ki, komendant saatına lap az qalıb. Təcili getmək lazım idi. Düzdür, evə onsuz da vaxtında çata bilməyəcəkdik, amma axı azacıq gecikəsi olsaq, böyük günah işlətməyəcəkdik ki. Odur ki risk etmək qərarına gəldik.
Paltolarımızı geyinib tələsik sağollaşdıq və küçəyə qaçdıq. Qaranlıq küçə bomboş idi. Yağış üzümüzə vururdu, şiddətli külək metal lövhələri əsdirirdi, hər yerdən gurultu səsi gəlirdi. Biz yaxalıqlarımızı yuxarı qaldırıb evlərin divarlarına sığına-sığına, mümkün qədər səssiz və tez-tez getməyə çalışırdıq. Döngədə jandarm patrul dəstəsi görünəndə artıq Zelnaya küçəsində idik, evə, demək olar, yaxınlaşmışdıq. Geri dönmək və ya gizlənməyin adı yox idi. Gözlərimizi qamaşdıran fənərlərin işığında eləcə dayanıb qaldıq, jandarmlardan biri üzümüzü rahat görə bilməsi üçün yaxına gəldi.
– Yəhudisiniz?
Sual daha çox ritorik idi, çünki o cavab gözləmirdi:
– Hə…
Onun səsində hədə və rişxəndlə yanaşı, təntənə də vardı – axı əlinə əla fürsət düşmüşdü. Onların nə edəcəyinin fərqinə varmağa macal tapmamış bizi üzü divara dirədilər, sonra bir neçə addım geri çəkilib avtomatlarının çaxmağını çəkdilər. Deməli, ölüm bu cür olurmuş, bizim ölümümüz… Onu artıq bir neçə saniyədən sonra qarşılayacağıq. Sonra kəllələri dağılmış şəkildə, qan gölü içində səhərəcən uzanıb qalacağıq, ta ki anamla bacılarım hadisədən xəbər tutub bura qaçıb gələcəklər. Tanışlarımız bizi gec saatda buraxdıqları üçün özlərini yeyib bitirəcəklər. Beynimdən bax bu cür fikirlər gəlib-keçdi, amma mən yenə də sanki nə baş verdiyini dərk etmirdim. Kiminsə pıçıldadığını eşitdim:
– Bu sondur!
Yalnız bir an sonra anladım ki, bu mənim öz səsimdir. Kimsə hündürdən ağlayırdı. Mən başımı çevirib fənər işığında yaş asfaltda dizi üstə dayanmış atamı gördüm. O, hönkürə-hönkürə jandarmlara yalvarırdı ki, bizi öldürməsinlər. Necə belə alçala bilirdi ki?! Henrik atamın üzərinə əyilib qulağına nəsə pıçıldadı və onu ayağa qaldırmağa çalışdı. Həmişə öz sarkazmı ilə seçilən qardaşım sanki həmin an şəfqət təcəssümünə çevrildi. Onu heç vaxt belə görməmişdim. Yəqin, bu günəcən daxilində iki adam daşıyırmış və mən ikincisini, ondan tamamilə fərqlənəni əvvəllər tanımış olsaydım, biz hər dəqiqəbaşı dalaşmaz, bir-birimizlə əla dil tapardıq. Mən yenə üzümü divara çevirdim. Vəziyyət ümidsiz idi. Atam ağlayır, Henrik onu sakitləşdirməyə çalışırdı, almanlarsa avtomatlarını bizə tuşlamışdılar. Fənər işığı gözlərimizi qamaşdırdığından onları görə bilmirdik. Birdən hansısa an ölümün bizdən yan keçdiyini anladım. Bu, qeyri-iradi şəkildə baş verdi. Onlardan biri bağırdı:
– Peşəniz?
Henrik sanki xüsusi heç nə baş verməyibmiş kimi qeyri-adi soyuqqanlılıqla hamımızın əvəzinə cavab verdi:
– Biz musiqiçiyik.
Jandarmlardan biri yaxınlaşıb boynumdan tutdu və elə qəzəblə silkələdi ki, sanki bizi öldürmək fikrindən özü vaz keçməyib.
– Bəxtiniz gətirib ki, mən də musiqiçiyəm! – sonra elə ilişdirdi ki, zərblə divara dəydim. – Cəhənnəm olun burdan!
Biz irəli qaçıb mümkün qədər tez zülmətə qarışmağa tələsdik, yetər ki fənər işığından qurtula bilək. Axı jandarmlar fikirlərini dəyişə də bilərdilər. Uzaqlaşarkən arxada mübahisənin qızışdığını eşitdik. Digər iki jandarm xilaskarımızı layiq olmadığımız halda bizə acıdığına görə məzəmmət edirdi. Axı günahsız almanların həlak olduğu bu lənətə gəlmiş müharibə şəksiz bizim ucbatımızdan başlamışdı.
Almanlar varlandıqları sürətlə də cəhənnəmə vasil olsaydılar, nə vardı ki! Alman quldur dəstələri hər ötən gün daha tez-tez yəhudilərin yaşadıqları mənzillərə soxulur, bütün qiymətli əşyalarını və mebeli mənimsəyir, onları yük maşınlarına dolduraraq aparırdılar. Qorxuya düşmüş insanlar dəyərli hər şeydən qurtulmağa çalışır, evdə yalnız diqqəti cəlb etməyəcək ən sadə şeyləri saxlayırdılar. Biz də bacardığımız qədər çox şeyi satdıq, amma bunu basqın qorxusu altında etmədik, sadəcə, vəziyyətimiz günü-gündən pisliyə doğru gedirdi. Ailədə heç birimizin alverçi bacarığı yox idi. Regina bəxtini sınadı, amma onda da heç nə alınmadı. Bacım bir hüquqşünas kimi çox ədalətli idi, ona görə də bazara çıxardığı əşyanı dəyərindən ikiqat artığa sata bilmirdi. Odur ki tezliklə ticarət fikrindən vaz keçdi və repetitorluğa başladı. Atam, anam və Qalina musiqi dərsləri, Henriksə ingilis dili dərsi keçirdi. O zaman bircə mən özümü işləməyə məcbur edə bilmirdim. Dərin bir depressiyaya düşmüşdüm, nadir hallarda bəstələdiyim konsertino üçün instrumentovka5 ilə məşğul olurdum.
Noyabrın ikinci yarısında almanlar
