belə, yüksək siyasi dairələrin gizli sənədlərində hələ də dururdu. İmperatorun lütfüylə bağışlanan beş min qulden məmur Trottanın məchul yüksək mövqelər tərəfindən xoş münasibətlə izlənilib dəstəklənməsini zəmanət altına aldı. Oğul Trotta sürətlə yüksəldi. Bölgə Qubernatorluğuna təyin edilməzdən iki il əvvəl mayor öldü.
Özündən sonra təəccübləndirici bir vəsiyyətnamə qoyub getdi. Vəsiyyətnaməsində belə yazılmışdı: Oğlunun yaxşı bir təsərrüfatçı ola bilməyəcəyinə əmin olduğu, imperatorun lütfünə minnətdar olan Trottaların dövlət xidmətində şərəfli mövqelərdə ondan daha xoşbəxt yaşayacağına ümid etdiyi üçün illər əvvəl qayınatasından qalan bu malikanəni üzərindəki bütün daşınar-daşınmaz əmlakla birlikdə mərhum atasının xatirəsinə Hərbidən Əlil Təqaüdçülər Birliyinə verirdi; bu vəsiyyətnamədən istifadə edən Birliyin vəsiyyət sahibini atasının dəfn edildiyi qəbiristanlığa, mümkünsə atasının məzarına yaxın bir yerə dəfn etmək xaricində hər hansı bir öhdəçiliyi olmayacaqdı. Vəsiyyəti yazan hər cür təmtəraqdan qaçılmasını xahiş edirdi. Vyananın Efrussi Bankına yatırdılmış olan, faizlər də daxil olmaqla on beş min florin məbləğindəki mövcud nağd pul ilə evdə olan nağd pul, gümüşlər, mislər, mərhum arvadının üzüyü, saatı və boyunbağısının sahibi vəsiyyətçinin yeganə oğlu baron Frans von Trotta-Sipolje idi.
Rəsmi cənazə alayını Vyanadan gələn bir hərbi orkestr, bir piyada bölüyü, Mariya Tereza Nişanı cəngavərlərinin bir nümayəndəsi, mayorun təvazökar qəhrəmanı olduğu Cənubi Macarıstan alayının nümayəndələri, yeriyə biləcək vəziyyətdə olan bütün əlil təqaüdçülər, hərbçilər, Saray və Hökumət katibliyindən iki məmur, hərbi kabinetə mənsub bir zabit və Mariya Tereza Nişanını qara qumaşla örtülmüş bir yastıq üzərində daşıyan bir ehtiyat zabit meydana gətirməkdə idi. Oğul Frans qara geyimdə təkbaşına gedirdi. Hərbi orkestr babasının dəfnində çalınan marşı çalırdı. Bu səfər açılan yaylım atəşləri daha güclü idi və daha uzun müddət əks-səda verdi. Mayorun oğlu ağlamadı. Ölənin arxasınca heç kim ağlamadı. Göz yaşının olmadığı dəfn mərasimsayağı idi. Məzarın başında çıxış edən olmadı. Həqiqətlər Cəngavəri mayor baron von Trotta-Sipolje jandarm baş çavuşunun yaxınlığında yatırdı. Sadə hərbi məzar daşının üzərində qara, incə hərflərlə ad, rütbə və alayın yanında mayorun şərəfli ləqəbi də işlənmişdi: "Solferino qəhrəmanı".
Ölü arxasında bu məzar daşından əlavə çox az şey qoydu; unudulmuş bir şöhrətlə bir portret. Bir kəndli yazda tarlada yeriyir, daha sonra yay gəldikdə ayaq izləri əkdiyi buğdanın nemətiylə örtülmüş olur. İmperiya müfəttişi Trotta von Sipolje eyni həftə ərzində Əlahəzrətdən başsağlığı yazısını aldı, yazıda mərhumun heç bir zaman "unudulmayacaq xidmətlərindən" iki dəfə bəhs edilirdi.
II
Diviziyanın hakim olduğu yerlərdə Moravyadakı kiçik yerli şəhər V.-nin onuncu piyada alayının hərbi orkestri qədər gözəl bir orkestr yox idi. Orkestrin rəhbəri möhkəm hafizəsi və köhnə melodiyaların yeni versiyalarına qarşı hiss etdiyi ehtiyac sayəsində Avstriyanın hər ay bir marş bəstələyə bilməyə qadir hərbi musiqiçiləri arasında yer tuturdu. Bütün marşlar eynilə əsgərlər kimi bir-birinə bənzəyirdi. Çoxu sürətli bir təbil solosuyla başlayır, marşlara xas sürətləndirilmiş yaxta borusu ritmini şirin zənglərin zingildəyən təbəssümü izləyir, böyük nağaranın qulaqları kar edən guruldamasıyla, yəni hərbi musiqinin nəşə ilə dolu, kiçik fırtınasıyla sona çatırdı. Orkestr rəhbəri Nexvalı o biri məsləkdaşlarından ayıran xüsusiyyət bəstəkarlıq sahəsində göstərdiyi qeyri-adi məhsuldar güc-qüvvədən ziyadə, musiqinin çalınmasında ortaya qoyduğu həm ürəkli, həm də şən intizam idi. O biri orkestr rəhbərlərinin ilk marşı orkestr çavuşuna həvalə edib proqramın ikinci marşıyla birlikdə dirijor çubuğunu götürmə məsələsində göstərdikləri həvəssiz alışqanlıq Nexval üçün imperiyanın süqutuna yönəlmiş açıq bir əlamət mənasına gəlirdi. Orkestr nəzərdə tutulan dairə içərisində yerini tutub not stollarının zərif ayaqları meydanın böyük parket daşları arasındakı qara torpaq boşluqlara gömüldüyü anda orkestrin rəhbəri musiqiçilərin ortasına keçir, qarağacdan düzəldilmiş gümüş qulplu dirijor çubuğunu həvəslə qaldırırdı, hörmətli bölgə qubernatorunun balkonunun altında verilən bütün meydan konsertləri “Radetski” marşıyla başlayırdı. Orkestr mənsublarının “Radetski” marşını heç idarə olunmadan gecəyarısı yuxuda çala biləcək qədər yaxşı bilməsinə baxmayaraq, orkestr rəhbəri yenə də hər bir notu kağızdan oxumağı zəruri hesab edərək musiqiçiləriylə birlikdə “Radetski” marşının ilk sınaq çalğısını gerçəkləşdirirmiş kimi hər bazar günü hərbiyə və musiqiyə qarşı məsuliyyət hissiylə başını, dirijor çubuğunu və baxışlarını qaldırıb hər üçünü birdən ortasında dayandığı dairənin əmrlərinə möhtacmış kimi görünən hissələrinə yönəldirdi. İti barabanlar gumbuldayır, şirin fleytalar fit çalır, zənglər bir-birinə vurulurdu. Dinləyicilərin üzündə dalğın, məmnun bir təbəssüm yaranır, ayaqlarında dolaşan qan yavaşca qaynamağa başlayırdı. Ayaq üstə yerlərində dayanmalarına baxmayaraq, özlərini marş halındaymış kimi hiss edirdilər. Gənc qızlar nəfəslərini tutub dodaqlarını aralayır, yetkin kişilər başlarını önlərinə əyib əsgərlik manevrlərini xatırlayırdılar; yan parkda oturan yaşlı qadınların isə boz saçlarla örtülmüş kiçik başları titrəyirdi. Yay mövsümü idi.
Bəli, yay mövsümü idi. Bölgə qubernatorunun evinin qarşısındakı yaşlı şabalıd ağacları yalnız səhər və axşamlar tünd yaşıl, sıx, qalın budaqlı təpə hissəsini tərpədir, gün boyunca heç tərpənmədən dayanır, ortaya ağır bir qoxu yayıb geniş, sərin kölgəsini küçənin ortasına qədər salırdı. Səma həmişə mavi olurdu. Quşlar səssizcə şəhərin üstündə dayanmadan ötüşürdü. Bəzən parket daşlarının üzərindən içində bir əcnəbinin oturduğu bir fayton stansiyadan otelə doğru diyirlənir, bəzən də herr von Vinterniggi daşıyan cüt at qoşulan arabanın atlarının nalları şimaldan cənuba doğru malikanə sahibinin köşkündən nəhəng ov bölgəsinə gedən geniş küçənin daşlarını döyürdü. Böyük sarı bir ədyala bükülmüş bapbalaca, qupquru üzlü, çəlimsiz qoca herr von Vinternigg həyatla dolu yayın içindən elastik, səssiz rezin təkərlər üzərində yatağından qaldırılıb çölün zənginliyinə aparılırdı. Böyük qaranlıq meşələrlə yaşıl geyimli meşəbəyilər onu gözləməkdə idi. Şəhərin sakinləri herr von Vinterniggi salamlayır, amma o, bu salamlar dənizinin içindən cavab vermədən keçirdi. Yaşlı kişinin qaraya bürünmüş sürücüsü dimdik yüksəlmişdi və qara silindr şlyapası az qala şabalıd ağaclarının təpələrini sıyırırdı; yumşaq qamçı cins atların qəhvəyi kürəklərini oxşayır, sürücünün möhkəm yumulmuş ağzından nizamlı aralıqlarla atların nal səslərini batıran, melodik bir tüfəng partlayışına bənzəyən təəccüblü bir şappıltı eşidilirdi.
Tətillər bu günlərdə başlayırdı. Bölgə qubernatorunun on beş yaşlı oğlu, Süvari Hərbi Məktəbinin şagirdi Karl Cozef von Trotta doğulduğu şəhəri bir yay diyarı kimi görürdü; bura həm onun, həm də yayların məmləkəti idi. Miladlarla pasxalarda dayısına
